De schoonheid van 18e eeuwse kaarten en tekeningen
[Recensie] Nederland op zijn mooist. De achttiende-eeuwse Republiek in woord en beeld maakt het mogelijk om een denkbeeldige rondreis door eigen land in een ver verleden te maken. De prenten en kaarten voeren de lezer langs oude steden, schilderachtige dorpen, imposante kastelen, voorname buitenplaatsen en vele andere bezienswaardigheden.” Met deze woorden opent dit imposante en letterlijk gewichtige boek.
De basis vormen uitgaven van de Amsterdamse uitgever en boekhandelaar Tirion die leefde in de 18e eeuw; zijn biografie wordt uitgebreid belicht. Hij publiceerde de 23-delige reeks Tegenwoordige Staat der Vereenigde Nederlanden en vervolgens de serie Het Verheerlijkt Nederland. Ook de mensen die destijds meewerkten aan deze publicaties worden belicht. Er werden speciale tekenreizen gemaakt om gebouwen en landschappen vast te leggen.
De auteurs Korthals Altes en Vannieuwenhuyze staan uitgebreid stil bij de totstandkoming van deze boeken destijds die nu in dit boek integraal zijn gebundeld.
In de series van de 18e eeuw ging het om “…hedendaagsche gezigten fan steden, dorpen, sloten, adelyke huizen, kerken, torens, poorten en andere voorname stad- en landgebouwen” (p. 39). Ook kastelen en buitenplaatsen komen uitgebreid aan bod. De tekeningen zijn niet vernieuwend van karakter, ze laten een geïdealiseerd beeld van Nederland zien, zoals ook blijkt uit de titel Het Verheerlijkt Nederland.
In dit boek Nederland op zijn mooist staan in totaal 959 afbeeldingen, steeds voorzien van de nodige informatie.
Prachtig is de kaart uit het begin van de 18e eeuw van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden, waarmee de serie afbeeldingen opent. Er zijn fraaie ingekleurde kaarten zoals die van het noordelijke deel van Holland met de Waddeneilanden en het eiland Wieringen; de kaart van de Haarlemmermeer met rondom de vele polders; de kaart van Overijssel met het eiland Schokland en een eiland met de plaatsen Emmeloord en Ens. Op vele kaarten zijn kleinere polders te zien zoals die van het Amstelland.
Op sommige kaarten zijn veranderingen duidelijk zichtbaar zoals de kaart van de Veluwe die destijds veel minder bossen had dan nu. Tussen Elspeet en Elburg is een zandrug, Verwaaide Zandberge genaamd. Dorpen hadden tot in de 19e eeuw last van zandstormen. De kaart van Amstelveen laat een veenlandschap zien.
De stadplattegronden van Delft, Purmerend en Den Haag vertonen een strak geplande opzet van de straten. De plattegrond van Brielle maakt duidelijk dat deze plaats een vestingstad was, de stervormige muur met water ligt rondom de stad. Hellevoetsluis is ontstaan rondom een rondom fort zo laat de plattegrond zien. Opvallend is de zeer gedetailleerde kaart van de stad Utrecht.
De nadruk in de boeken van destijds en dus ook in “Nederland op zijn mooist” ligt toch wel op Holland dat verhoudingsgewijs de meeste aandacht krijgt in kaarten en tekeningen. Friesland komt beperkt en eigenlijk ook onvolledig ter sprake. Belangrijke Friese steden als Sneek en Bolsward en pittoreske plaatsen als Stavoren en Hindeloopen komen in dit boek niet voor.
Nederland op zijn mooist is een waardevolle historische terugblik op Nederlandse architectuur en landschappen. Het boek laat zien welk een rijkdom aan gebouwen ons land destijds kende. Het boek is uitermate interessant voor historici, cartografen en liefhebbers van historische tekeningen.
Everhard Korthals Altes is kunsthistoricus en docent aan de Technische Universiteit in Delft. Bram Vannieuwenhuyze is historicus en hoogleraar aan de universiteit van Amsterdam.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
