Zonder hoop kunnen we niet
Het nieuwe boek van de Tsjechische rooms-katholieke theoloog en priester Tomáš Halík is een meesterlijke ode aan de hoop. Het vraagt om een trage en meditatieve leestrant.
[Recensie] Een waarschuwing vooraf: Niet zonder hoop, het nieuwste boek van de befaamde Tsjechische theoloog Tomáš Halík, is geen gids voor het oplossen van wereldse crises, geen bevestiging van levensoptimisme of religieuze zekerheden, geen fragiele behandeling van het christendom anno nu. Dit boek bevat teksten voor geduldige zoekers; het geeft geen finale antwoorden.
Zijn voorgaande boeken, zegt Halík, vormen een drieluik over de goddelijke deugden: geloof (Geduld met God), hoop (De nacht van de biechtvader) en liefde (Ik wil dat jij bent). Zijn nieuwste vertaalde werk is dan ook een kleine verrassing: was dit boek niet al geschreven? Maar waar Halík in De nacht van de biechtvader vooral anekdotisch de positie van kerk en geloof in de zeer geseculariseerde Tsjechische samenleving besprak, is Niet zonder hoop theologie zoals we van hem gewend zijn: creatief, open, kritisch, maar vooral dialogisch. Halík schrijft zijn boeken in een kluizenarij in het bosrijke Rijngebied. Het beste neem je als lezer eenzelfde kluizenaarshouding aan om zijn teksten goed tot je door te laten dringen. Dit boek vraagt een trage en bijna meditatieve leestrant, perfect voor de koude wintermaanden met een warme drank naast je op de bank.
De vijftien hoofdstukken zijn onafhankelijk van elkaar te lezen en onderzoeken stuk voor stuk wat hoop is en waar die te vinden is. Als geloof ‘vertaald’ kan zijn in liefde, zoals bij Moeder Teresa van Calcutta het geval is, geldt dat dan ook voor hoop? En wat is dan de inhoud van die hoop? Zoals de ondertitel Religieuze crisis als kans al doet vermoeden, is de hoop juist aanwezig waar de wanhoop nabij is. Job, een worstelende Jacob, Ground Zero, Auschwitz: op het totale nulpunt en in de ellende meent Halík de hoop het sterkst te zien, en in die wanhoop hoop zoeken, dat zegt iets over God.
Deze theologie is herkenbaar uit zijn andere boeken en voelt als een herhaling, maar toch is ze net anders. Halík verschuift van een eerder humanistisch ingestoken geloof naar een meer postmoderne blik op het christelijk geloof. Een ‘hoop zonder hoop’ doet denken aan postmoderne denkers als filosoof Jacques Derrida en theoloog John Caputo, zeker met zinnen als “echte hoop is gericht op iets wat ze niet begrijpt”. Hier lijkt het alsof de hoop onbruikbaar wordt omdat zij ver van de dagelijkse wereld af komt te staan. Maar anders dan bij deze denkers leidt dit gegeven bij Halík tot een herwaardering van de christelijke hoop, namelijk de hoop op de opstanding van Christus. In de laatste twee hoofdstukken van het boek behandelt de auteur het kruis en de behoefte aan God verrassend genoeg met een onverwacht bekerende toon en een bijna ongemakkelijke stelligheid.
“In onze wereld, geconfronteerd met al datgene wat een cynisch beeld van het leven geeft, heeft ons geloof ‘slechts’ de vorm van hoop. Dit tijdperk heeft de grootste behoefte aan hoop.” Zo besloot Halík De nacht van de biechtvader. Dat die hoop het onderzoeken waard is, bewijst dit warme pleidooi voor het behouden en herkennen van vruchtbare toekomstperspectieven. Die hoop is enorm zwak en vraagt een gevoeligheid voor woorden als ‘misschien’ en ‘nog niet’. Dat lijkt weinig om op te bouwen, maar Halík geeft ons de gedachte in dat ze onmisbaar zijn in en buiten de kerk.
—
Eerder verschenen in Volzin
