"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Om wie wij waren

Dinsdag, 3 augustus, 2021

Geschreven door: Gerda van Erkel
Artikel door: Guido Goedgezelschap

De balans wordt opgemaakt: diepgaand, realistisch, aangrijpend

“Dragen ze niet alle vijf ‘le chagrin des départs’? (Jacques Brel en J. Darion). De dromen zijn scherven geworden, de scherven kleinere scherven, de kleinste scherven splinters. Zo klein dat ze niet langer zichtbaar zijn voor het blote oog en zo, op die manier, verloren zijn geraakt, dieper en verder verloren dan wanneer je niet meer weet waar je je sleutelbos hebt gelaten, want die heeft zijn vaste plaats, je was alleen even verstrooid, ontdekt hem drie uur later in de koelkast in het zakje met de appels, waar hij bij het uitladen per ongeluk is in gesukkeld. Maar wat van de dromen geworden is, kun je alleen nog voelen, in een plotse scherpe pijn in je vingertoppen, die zich herinneren hoe het was een huid te strelen. Haar huid.”

[Recensie] De balans wordt opgemaakt, dromen zijn gedroomd, de herinnering blijft. Een aangrijpend stukje proza waarmee de auteur ons een terugblik geeft op een afgebroken hoofdstuk in het leven van vijf jonge mensen.

“Rêver un impossible rêve
Porter le chagrin des départs
Brûler d’une possible fievre
Partir où personne ne part”
(Tekst: J. Darion-Jacques Brel / Muziek: Mitch Leigh)

Gerda Van Erkel (° 13 april 1954, Wilrijk) is een Vlaamse schrijfster: jeugdboeken, sprookjes, Vlaamse filmpjes en romans voor volwassenen staan op haar palmares. Ondertussen werkt zij nog altijd deeltijds als gestalttherapeut. In 1985 debuteerde ze met Buiten regent het. Haar werk werd meermaals bekroond en genomineerd. Zo won zij onder andere in 2003 de ‘Interprovinciale Prijs voor Jeugdliteratuur’ voor Om wie wij waren keert zij na een lange periode terug naar een volwassen lezerspubliek. Eerder publiceerde zij al vier andere romans.

Paulien (Pia), Ishtar, Mauro, Berten en Mila groeien op in Borgerhout. Mila is als laatste bij het groepje aangesloten en eist zeer veel aandacht op. De ouders van Paulien hebben een traiteurzaak. De nering draait niet zo goed en de Pia’s moeder geeft de schuld aan de multiculturele samenleving in de stad.

Heaven

“De school lag aan de verkeersslagader tussen Antwerpen en Borgerhout. Dat een migrantengetto begon te worden, maar men negeerde of onderschatte de tekens. De verhoopte integratie is mislukt en de vroeger frisse straten roepen het beeld op van een oud en lelijk geworden krijsende vrouw met doorligwonden.”

Ondanks hun verschillende opvoedingen en culturen en de onvermijdelijke moeilijkheden die daardoor ontstaan vinden de vijf vrienden elkaar. Een band voor het leven?

“Ze zei dat ze mensen niet meer kon lezen zoals ze hen las. Hem, Pia, Ish, Berten. Als je elkaar als kind leert kennen, was het anders. Je kreeg een blauwdruk mee. Alles daarna waren variatie op een bekend thema. Bij mensen die je op latere leeftijd ontmoette kon je door de bovenlaag, die laag boven laag boven laag was, de oorspronkelijke plattegrond niet meer zien. “Ik verdwaal in hen, Mauro. Van jullie heb ik een wegenkaart.””

Op deze manier kijkt Mila terug op het ontstaan van hun vriendschappen en de moeilijkheden die zij als volwassene ondervindt om nieuwe vrienden te maken.

En dan komt 13 september 2018: Paulien sluit de ogen van Mila. De andere vrienden worden op de hoogte gebracht en in afwachting van de begrafenis wordt de balans opgemaakt. Wat gebeurde er allemaal in het leven van de vijf vrienden? Waar kwamen zij terecht en met wie? Stap voor stap, hoofdstuk per hoofdstuk wordt ieders verhaal duidelijk. Zal de begrafenis van Mila een blij weerzien zijn? Of zijn er te veel onherstelbare banden doorgeknipt? Zullen zij allemaal aanwezig zijn tijdens de uitvaartdienst van Mila?

Zonder twijfel is de professionele achtergrond van Gerda Van Erkel een onmiskenbaar groot voordeel om een roman als Om wie wij waren te schrijven. En toch, dat alleen is niet voldoende. Het talent om personages beeldvormig te beschrijven bijvoorbeeld is een talent waar deze auteur gretig gebruik van maakt: het lijkt wel of alle hoofdpersonages zich persoonlijk aan de lezer komen voorstellen. Tot in elk klein detail leren we de karakters kennen: hun goede kanten, maar ook hun, vaak vlijmscherpe, minder goede karaktertrekken. Op de manier, zoals deze auteur het aanpakt, is het voor de aandachtige lezer niet moeilijk om onder de huid en in het hoofd van de personages te kruipen om hun diepste verlangens, hun stoutste dromen en hun levensproblemen te achterhalen. Ook de setting, toch wel belangrijk in verband met de keuze van bepaalde thema’s, is zorgvuldig gekozen en beschreven. Als je dit alles kan combineren met een verteltalent, dan kan je een prachtig boek zoals dit schrijven.

Aandachtige lezer, inderdaad. Ogenschijnlijk verloopt het verhaal chronologisch vanaf de dood van Mila op 13 september 2018. Dat lijkt maar zo, want tijdens het verloop van het boek switcht de verteller, Pauline, voortdurend in de tijd en komen de verhaallijnen, willekeurig aan bod. Toch is het geen warboel of een spaghetti-achtig kluwen waar je doorheen moet.

Dit alles brengt Gerda Van Erkel in een correct taalgebruik, diepzinnige quotes en overzichtelijke hoofdstukken op papier wat zeker bevorderlijk is voor de continuïteit van het verhaal. Het gevolg daarvan is dat het boek, voor mij althans, al vlug een page-turner geworden is. Drie motto’s haalt de auteur aan op de eerste bladzijden van dit boek: drie geslaagde quotes die toepasselijk zijn op het verhaal dat de schrijver ons wil vertellen, m.a.w. een boek dat af is, van begin tot eind.

De auteur schrijft niet alleen een diepgaande, psychologische roman, maar zij heeft ook geen enkel probleem om actuele en heikele thema’s te behandelen. Een thema dat regelmatig terugkeert is racisme en daar onlosmakelijk aan verbonden het thema godsdienst. Deze thema’s zijn natuurlijk niet vreemd aan de plaats waar de vijf vrienden opgroeien en naar school gaan: een schoolvoorbeeld van een multiculturele samenleving aan de rand van de grootstad Antwerpen, Borgerhout. Vooral de moeder van Pauline komt vaak zeer scherp uit de hoek en dat komt niet altijd ten goede aan de huwelijksrelatie.

“Met de zomervakantie begon ook de jaarlijkse massale uittocht naar Marokko. Mijn moeder reageerde met tegenstrijdige gevoelens op het hele gebeuren. Spot (ineens was het daar weer het land van melk en honing), opluchting omdat ze weg waren met al hun overlast, rancune omdat ze met ons geld twee maanden op vakantie gingen terwijl wij ons met moeite een week aan onze eigen grijze kust konden veroorloven. […] Wij betaalden hun kinderbijslag, hun uitkering van de mutualiteit, hun stempelgeld.”

Toch wel een thema dat de laatste jaren meer en meer aan de orde is en een hevige opflakkering kende als gevolg van de grote migratiestromen vanuit vooral Noord-Afrika. Ook hier laat de schrijver de ruimte aan de lezer, zonder te oordelen of te veroordelen.

Ook bij monde van de autochtonen, onder andere weer de moeder van Pauline, krijgen de politiekers een sneer. Zij, en de politiek in het algemeen, worden als schuldigen aangewezen voor de mislukte integratie van allochtonen.

De genoemde thema’s vormen de omkadering voor dit aangrijpende verhaal, maar het gaat vooral over mensen, menselijke relaties, het leven zelf in al zijn facetten. Gerda Van Erkel heeft haar schrijverstalenten zorgvuldig gebundeld en gecombineerd met haar professionele achtergrond. Dit heeft een prachtig boek opgeleverd, een verhaal dat aanzet tot nadenken over de behandelde thema’s, het levensverhaal van vijf vrienden dat lang blijft nazinderen. Ik kijk nieuwsgierig uit naar een volgende roman van deze auteur.

Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles