Over een fundamentele tegenstrijdigheid in de moderne cultuur
[Recensie] Hij noemt het een haast magische truc van het kapitalisme. Dat terwijl elk nieuw verworven voorwerp ons consumenten eigenlijk altijd opnieuw teleurstelt, we toch bijna altijd doorgaan met onze verlangens te richten op het volgende. De Duitse socioloog Hartmut Rosa stelt dat dat hier sprake is van een haast ontembaar en onverzadigbaar verlangen. Onbeschikbaarheid reflecteert hier uitgebreid op. Rosa (1965) is hoogleraar sociologie aan de Friedrich-Schiller-Universität Jena en directeur van het Max Weber‑Kolleg van de Universität Erfurt. Hij ontving voor zijn werk onder meer de Tractatus Preis, de Erich Fromm Preis en de Paul Watzlawick Ehrenring. In 2016 verscheen in het Nederlands zijn Leven in tijden van versnelling.
Toerisme bijvoorbeeld ontleent zijn waarde vooral aan de context dat het gewone beroeps- en gezinsleven als het ware in de modus van de dagelijkse wanhoop moet worden geleefd. En dan is de belofte van vakantie dat we werkelijk een wereld zouden kunnen ontmoeten die ons tegemoet treedt, dat we ons daardoor echt kunnen laten raken. Maar er is een probleem: we moeten gegarandeerd intens geraakt worden. En dat is onmogelijk.
Basisstructuur van verlangen
De basisstructuur van verlangen is immers volgens Rosa om het nog onbereikbare object ervan bereikbaar te maken. Rosa legt uit dat aan zulk begeren een relationeel verlangen ten grondslag ligt dat per definitie niet ‘voorhanden’ is. Het laten ontstaan van juist ‘responsieve’ relaties is nu exact, wat de moderne cultuur niet kan bewerkstelligen. Interactieve ervaringen zijn immers niet op afroep bestelbaar. Een wezenskenmerk van geraakt worden is namelijk, zo stelt hij, dat ze samenhangen met onverwachte ontmoetingen en niet-manipuleerbare interacties. Rosa illustreert dat met de verwijzing naar een karakteristiek van biografische narratieve interviews. Mensen vertellen immers doorgaans in deze trant over hun leven: ‘Toen kwam ik die persoon tegen, las ik dit boek, stuitte ik bij toeval op deze vereniging, nam iemand mij mee naar dit landschap. En dat veranderde mijn leven…’
Resonantie
In zijn essay illustreert en motiveert Rosa dat wanneer alles technisch en financieel bereikbaar wordt, alles tegelijk in feite ontoegankelijk wordt voor dat interrelationele belangrijke gebeuren dat hij aanduidt als resonantie. Terecht bespreekt hij in zijn bespiegeling ook vroeg in de moderne tijd geformuleerde visies en het werk van sociologen en filosofen die onder meer de termen onttovering en vervreemding muntten. Wij leven immers in een tijd met dezelfde basiskarakteristieken.
Rosa verheldert dan ook verrassend boeiend verder vele kernaspecten van de huidige tijd. Hij gaat in op de onderscheiden fasen in onze levensloop. Ook bespreekt hij zaken als onder digitalisering. Verder plaatst hij de veelvuldig ervaren depressieve stemmingen en moderne boosheden (van bijvoorbeeld Wutbürger) in datzelfde verband. Steeds weer draait het daarbij om iets maar niet ‘krijgen’ wat wordt voorgehouden.
Remedie
Rosa’s remedie is daarom dan ook om niet hardnekkig maar te blijven voortgaan op een steeds zelfde spoor van nog bereikbaarder maken van alles, maar doorzien hoe het werkt, en leren grenzen accepteren en respecteren. Het betekent gaan ontdekken en leren beseffen wat de levenskwaliteit is van het anders-zijn van de ander en het andere. Rosa’s visie sluit – niet verbazingwekkend – nauw aan op inzichten van filosofen in de moderne tijd die juist de waarde van het andere van de ander en het andere nadrukkelijk benadrukken.
Een volledig bekende, geplande en beheerste wereld is – zo vatten we Rosa’s visie samen – een dode wereld: een wereld waarmee we niet in dialoog kunnen treden en waarin we vervreemd zijn en blijven. Levensechte vitaliteit, aanraking en echte ervaringen ontstaan juist in de ontmoeting met het niet beschikbare, het niet kenbare en het niet beheersbare. Dit essay is een verhelderende spiegel voor de moderne mens.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
