Over de verhouding tussen mens en wereld
[Recensie] In een tijd van grote klimaatveranderingen is het geen vanzelfsprekende ervaring meer: ‘s ochtends wakker worden, de gordijnen openen en ontdekken dat de werkelijkheid zich in je slaap onhoorbaar heeft getransformeerd in een stralende witheid. Het heeft gesneeuwd!
Met het oproepen van de verrukking van de eerste sneeuw in de winter begint de spraakmakende Duitse socioloog Hartmut Rosa een beknopte maar rijke verhandeling over de verhouding tussen de mens en de wereld.
Dubbelheid
Die verhouding kenmerkt zich, zo luidt zijn centrale these, door een wezenlijke dubbelheid. Enerzijds is de moderne samenleving getekend door een voortschrijdend proces van het beheersbaar, controleerbaar, bereikbaar, bruikbaar en beschikbaar maken van alles. Wetenschap, technologie en economie helpen ons de wereld toe te eigenen en om te vormen tot materiaal waarmee we al onze wensen en behoeften kunnen vervullen. We kunnen overal bij, we kunnen overal naartoe, alles is te koop, niets is onmogelijk, en er moet altijd meer te kiezen en te willen zijn.
Dat de praktijk van deze principiële bereikbaarheid een stuk weerbarstiger is moge duidelijk zijn. Dat alles mogelijk en te koop is, het geldt zacht gezegd niet voor iedereen. Velen zijn min of meer uitgesloten van die alomvattende ontsluiting van de wereld ten behoeve van alle denkbare doeleinden. Ongelijkheid en onvrijheid laten het ideaal van de beschikbaarheid dat de moderne samenleving kenmerkt botsen met een harde realiteit. Hier komt dan ook de politiek in het spel: voor een groot deel kan die worden begrepen als een continue strijd om de beschikkingsmacht.
De (on)rechtvaardige verdeling van al het beschikbare is echter in dit boek niet het thema. Het gaat Rosa om wat anders. Zijn kritiek op het moderne streven is niet economisch of politiek gemotiveerd, maar fundamenteel-antropologisch. Dit streven mist en miskent namelijk iets wezenlijks van het menselijk verlangen en de menselijke ervaring. Rosa wil duidelijk maken dat tegen de stroom van de moderniteit in er een andere verhouding van de mens tot de wereld is die wel recht doet aan dit verlangen en deze ervaring.
Resonantie
De mens wil geraakt en geappelleerd worden, hij verlangt dat de werkelijkheid – bijvoorbeeld in de gedaante van de kunst, de natuur, een ander – hem aangaat, aanspreekt en transformeert. En dan gaat het niet om domineren, manipuleren en instrumentaliseren, maar om luisteren, ontvankelijk zijn en antwoorden. Rosa vat deze houding samen in het begrip ‘resonantie’. Het is in en door resonantie-ervaringen dat de wereld niet louter als nuttig of bruikbaar maar als zin- en betekenisvol aan ons verschijnt.
Tussen de moderne, economisch gevoede behoefte aan algehele beschikbaarheid en het basaal-menselijke verlangen naar resonantie bestaat een onophefbare spanning, ja zelfs onverenigbaarheid, die Rosa in de loop van het boek verder uitwerkt. Die spanning zit hem vooral hierin: kenmerkend voor de werkelijkheid (als kunst, natuur, ander etc.) waarmee we resoneren is nu juist dat ze nooit volkomen beschikbaar te maken is. Dat wat ons, aanspreekt, uitdaagt, verwondert, zin geeft en doet liefhebben, kunnen we ons nooit totaal toe-eigenen en krijgen we nooit volledig in handen. Sterker: daarin zit hem nu juist het aansprekende, uitdagende, zingevende en liefde wekkende. Concreet: wanneer we van iemand houden dan ook en juist omdat die ander ons in de liefde blijft ontsnappen, dat hij of zij vrij blijft van onze beheersingsdrang en beschikkingsmacht. Liefde en totale beschikbaarheid gaan niet samen; in de ervaring van resonantie blijft het geheim – of met een filosofische term: de transcendentie – van de werkelijkheid (de ander) intact. Onbeschikbaarheid – de titel van het boek – staat daarom niet voor iets dat we in onze moderne dadendrang nog verder moeten overwinnen, maar is juist een essentiële voorwaarde voor het menselijk verlangen en een zinrijk leven.
Instrumentele beschikbaarheid
“Het heeft gesneeuwd!” In die uitroep van verbazing en verrukking klinkt de resonantie-ervaring door die Rosa wil redden uit de klauwen van de instrumentele beschikbaarheid die zich naar alle kanten van de wereld uitstrekken. Sneeuw – witte vlokken die als een onverwacht geschenk uit de hemel zijn neergedaald om de wereld een nieuw aanschijn te geven; sneeuw – dat raadselachtige spul dat we niet vast kunnen pakken zonder dat het verdwijnt. ‘Sneeuw is zo ongeveer de zuiverste manifestatie van het onbeschikbare,’ aldus Rosa.
Misschien is het dan ook tekenend voor onze tijd dat we zelfs sneeuw zijn gaan onderwerpen aan het beschikbaarheids-regime. Daar waar geen of te weinig sneeuw valt, en dat geldt voor steeds meer plekken, kunnen we altijd nog kunstsneeuw maken. Ach, het menselijk vernuft! Wintersportoorden en de Olympische Spelen varen er wel bij. Maar voor verrukking, verbazing en resonantie zal die sneeuw niet meer zorgen.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
