Op zoek naar het geheim van het leven
[Recensie] Peter Mulhuijzen weet in zijn roman Onderweg naar Ewa geschiedenis, fictie, wetenschap en filosofie met elkaar te verbinden. Het levert een intrigerend verhaal op dat verwondert, verdiept, ontroert en inzoomt op de kern van het leven.
Rick, kosmoloog en wetenschapper in de fysica, ontdekt wie hij eigenlijk is, vindt zichzelf terug. Zijn kleindochter Hope ontdekt het leven door (existentiële) vragen te stellen, zich te verdiepen in het verleden en zo naar volwassenheid te groeien. De Tweede Wereldoorlog heeft een stempel gedrukt op Rick en zijn generatie. Hij merkt dat deze oorlog voor zijn kleindochter anders beleefd wordt en een ‘project op school’ is geworden. Rick en Hope hebben een hechte band. Rick vindt de naam Hope maar niets en noemt haar Nicky “omdat die naam voor mij symboliseerde dat zij iemand was waar ik met heel mijn hart van hield.” Een belangrijke zin in deze roman!
Hope noemt haar opa Darcy, naar de protagonist uit Pride & Prejudice van Jane Austen. Subtiel, want Darcy is bij Austen een complex figuur, net als Rick. Het is een van de vele intertekstuele elementen in deze roman waardoor de auteur verschillende werelden met elkaar verbindt. Hope constateert dat ze veel familieleden heeft, maar ze nooit ziet. Ze woont bij haar bazige, alleenstaande moeder Hilde. Haar vader is zes jaar geleden vertrokken en heeft nooit meer iets van zich laten horen. Rick heeft zijn dochter Hilde een thuis geboden vanaf haar veertiende, het moment dat zijn vrouw uit het leven van Rick vertrok richting Italië om nooit meer terug te keren. Een opvallende parallel. De aanleiding voor het vertrek was dat Rick een maîtresse had. Maar klopt dat verhaal?
Rick heeft als bijzondere eigenschap (hij noemt het een ‘handicap’) dat hij buitenzintuiglijk kan waarnemen. Hij kan zien wat er in de eerste maanden van 1945 gebeurd is. Waarom juist die periode? “Wanneer ik op een speciale plek ben, kan ik zien wat daar gebeurd is. Waarschijnlijk heeft het te maken met emoties.” Er zijn een aantal onopgeloste raadsels binnen de familie die om opheldering vragen en te maken hebben met de Tweede Wereldoorlog. De gave van Rick zou daarbij kunnen helpen. Daarom neemt Rick Hope mee op een Alfabet Avontuur door Europa langs zesentwintig veelbetekenende plekken uit de Tweede Wereldoorlog. “Je moet het verleden kennen voor een stabiele toekomst”.
Rick wil de zoektocht wetenschappelijk aanpakken. Logisch, hij is immers wetenschapper. Hope moet dus onderzoek doen. Enerzijds worden de plaatsen die belangrijk waren in de oorlog bezocht, zoals de kathedraal van Coventry, de stranden van Normandië, Dresden, Krakow, Berlijn, Theresienstadt, Amsterdam, Auschwitz, en anderzijds is het een zoektocht naar de geschiedenis van de familie en de persoonlijke geschiedenis van Rick: wat is zijn geheim, wat heeft hij verdrongen, wat is er in zijn leven gebeurd? Er is ook een opdracht voor Hope: “Om oorlogen te voorkomen is het nodig dat we proberen de ander kant te begrijpen in plaats van uit haat te reageren. Voor jouw generatie een grote verantwoordelijkheid. Onze generatie heeft een duurzame vrede in West-Europa gecreëerd, maar niet in de wereld als geheel.”
“Elke verandering begint in onszelf.”
Het verhaal wordt verteld vanuit het ik-perspectief van Rick. Er zijn twee grote verhaallijnen. De eerste betreft de zoektocht van Hope en Rick. De tweede verhaallijn is die van Maja, die evenals Hope veertien jaar is en met haar raadselachtige, maar wijze vriend, op zoek gaat naar haar moeder Ewa. Rick vertelt dit verhaal aan Hope en het loopt parallel met de queeste van Rick en Hope. Het geeft Rick de mogelijkheid levensvragen op te werpen, raadsels in te brengen die de verbeelding van Hope aan het werk zetten.
Hope onderzoekt en ontdekt zichzelf, Rick ontdekt een trauma uit zijn verleden dat hij weggedrukt heeft en vindt uiteindelijk zichzelf weer. Gaandeweg resoneren beide verhalen steeds meer met elkaar, vloeien ze als het ware in elkaar over. Het leidt tot een ontroerende ontknoping, waardoor je de proloog van het verhaal, die speelt op 27 januari 1945 kunt plaatsen.
Het verhaal van Maja speelt zich af in een andere dimensie, in een parallelle wereld. Rick zegt tegen Hope:
“Ik wil met je mijn ideeën delen over wat er kan gebeuren als iemand de grens met de onzichtbare werkelijkheid zou passeren en in twee werelden tegelijk is. […] Is wat we zien echt alleen maar één ruimte of is er meer dan alleen het universum dat we kennen?”
Gelukkig is Hope een slim kind, dat begrijpt wat haar opa zegt. Volgens sommige theoretisch fysici – denk aan de kwantummechanica – bestaat er niet één universum, maar zijn er verschillende werkelijkheden die – onzichtbaar – naast elkaar bestaan. Complete werelden waarin andere versies van ons leven. En die werelden zouden ook nog eens met elkaar in interactie zijn. Niet voor niets is Rick wetenschapper in de fysica en kosmoloog. Met deze kennis kun je de gelaagdheid van het verhaal dat de auteur vertelt beter doorgronden.
De filosofische lijn in het verhaal raakt de kernwaarden van het leven. Epictetus, een Griekse filosoof uit de eerste eeuw na Christus komt regelmatig aan bod met uitspraken, zoals:
“De waarheid weten is slechts de helft van het geheim van het leven. De andere helft heeft te maken met wat je met die waarheid doet.”
De roman is verdeeld in drie grote delen. Ieder deel wordt voorafgegaan door een citaat uit gedichten van kinderen die in het concentratiekamp Theresienstadt verbleven en ze daar hebben verstopt/achtergelaten. Die citaten illustreren de transformatie van Rick en Hope: van geslotenheid via vraagstelling komen tot inzicht. Bij het eerste deel luidt het citaat “hij die in zijn nest blijft en er niet op uit gaat weet niets van deze wereld.” Dan volgt “waarom zoveel gemarcheerd hier met hun trommels? Waarom zoveel soldaten”. En bij het slotdeel met als titel ‘Terugkeer naar Auschwitz’ staat “dan, als jouw tranen jouw weg verduisteren, dan weet je hoe geweldig en wonderlijk het is om te leven.” Je kunt de roman dan ook zien als een ode aan het leven.
Het effect dat de Tweede Wereldoorlog op mensen – en in het bijzonder op kinderen heeft – meandert door het verhaal. Rick maakt dat inzichtelijk door zijn kleindochter mee te nemen naar die plekken en haar er terplekke mee te confronteren. Het verhaal over ontheemding, alleen zijn, verdriet, het opnieuw moeten beginnen, veerkracht zijn actuele thema’s. Denk maar aan de huidige vluchtelingenproblematiek. Dat maakt het verhaal universeel. Niet voor niets heet Ricks kleindochter Hope!
“Verbeeldingskracht is het ware teken van intelligentie”
Onderweg naar Ewa is een zorgvuldig gecomponeerde roman. Ieder detail, hoe onbetekenend ook heeft een functie in het verhaal. Maar wil je echt genieten van deze toch wel forse roman dan is het goed de tijd te nemen, de tekst op je in te laten werken. Dan pas blijkt hoe rijk deze roman is.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
