"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Onuitsprekelijk paradijs

Zondag, 3 oktober, 2021

Geschreven door: Kick Bras
Artikel door: Pauline Weseman

De groene spiritualiteit van Thomas Merton

De schrijver

[Recensie] Veelschrijver Kick Bras (1949) is als onderzoeker verbonden aan het Titus Brandsma Instituut te Nijmegen, hij leidde daar vorige week een studieweek over zijn nieuwste boek. Bras werkte als predikant van de PKN en docent spiritualiteit aan de Theologische Universiteit Kampen. Hij schreef meer dan dertig boeken over spiritualiteit en mystiek, onder meer het door Trouw hooggewaardeerde Oog in Oog – Christelijke mystiek in tekst en beeld uit 2017.

Het thema

Bras schreef vaker over de bekende Amerikaanse trappistenmonnik Thomas Merton (1915-1968) maar richt zich in dit boek op diens natuurvisie, een “groene spiritualiteit met een eenheid van natuurmystiek en ecologische ethiek”. Na de neutrale, goed onderbouwde beschrijvingen van een onderzoeker, in toegankelijke taal, vertelt Bras in het nawoord wat hemzelf raakte, hoe Mertons ervaringen hem inspireren tot dankbaarheid voor en verbondenheid met de schepping. Ook om met positieve energie te werken aan een houdbare planeet in plaats van met negatieve, geuit in “diepe zorg en ernstige gezichten”.

Boekenkrant

Uitwerking

De natuur was voor de monnik Merton bovenal gewoon iets waar hij van hield, van genoot en met verrukking over schreef. Daarin voorgeleefd door zijn moeder die hem de vogelnamen leerde en zijn vader, een landschapsschilder die hem meenam op zijn natuurreizen. Ze overleden op respectievelijk zijn zesde en vijftiende levensjaar. Natuur was voor Merton geen vrijetijdsbesteding of stil decor, hij ervoer hierin eenheid met God. “Het landschap ging hem voor in gebed, ging hem voor in het prijzen van de Schepper”, schrijft Bras. De natuur was als een ‘onuitsprekelijk paradijs’, een ‘wijd open geheim dat er voor iedereen is, gratis’. Als een panentheïst zag Merton de stille aanwezigheid van God in alles. Geen pantheïsme, dus geen vergoddelijking van de natuur. Indrukwekkend is zijn genademoment in 1964 waarin hij de natuur ervaart als godsgeschenk, het omgekeerde van het toe-eigenen daarvan. Bras gaat hierbij diep in op Mertons inspiratiebronnen, de benedictijnse en franciscaanse spiritualiteit, Griekse kerkvaders, zenboeddhisme, confucianisme, taoïsme en de natuuractivisten Dorothy Day (1897-1980) en Henry David Thoreau (1817-1862). We leren een man kennen die sterk verlangde naar, eerder verslaafd was aan stilte, eenzaamheid en vrijheid. Hij vond dat niet in het drukke kloosterleven, in de voortdurende aanwezigheid van anderen, hoewel hij tegelijk hield van sociaal contact, een van de vele ambivalenties in hem. De abt maakte hem boswachter zodat Merton de natuur in kon trekken. Na allerlei tussenwoonvormen, trok de monnik zich pas in 1965 volledig terug als kluizenaar in een bungalow op het kloosterterrein in Kentucky. Merton werd vanaf 1955 maatschappijkritischer en ging zich publiekelijk opstellen tegen bijvoorbeeld atoombewapening en uitbuiting.

Treffende passage

“Deze bloem, dit licht, deze stilte = Dominus est (De Heer is hier), eeuwigheid! Vooral omdat de bloem zichzelf is en het licht zichzelf is en de stilte zichzelf is en ik mijzelf ben.” Uit Mertons dagboek: A Search for Solitude. Pursuing the Monk’s True Life.

Reden om het boek niet te lezen

Naast veel lof kreeg Merton kritiek. Zo werd hem onder meer religieus syncretisme verweten vanwege zijn fascinatie voor oosterse religies. Mertons (natuur)visie was voor velen toch ook controversieel. Bras legt goed uit wat Merton bedoelde, maar het is vreemd dat hij helemaal niet ingaat op reacties of tegengeluiden en Mertons reactie daarop. Hij noemt vrijwel alleen kort het schrijfverbod van de kerk over het vredesvraagstuk en hoe Merton dat handig probeerde te omzeilen.

Reden om het boek wel te lezen

In de terecht zorgelijke houding rond klimaatverandering is Mertons lyrische en liefdevolle natuurbenadering een welkom tegenwicht. Naast een leerzame introductie van de monnik geeft dit boek inspiratie voor wie het klimaat aan het hart gaat en hier spirituele onderbouwing voor zoekt. ‘The common ground’, ofwel het overeenkomstige, in dat brede spectrum aan bronnen is opmerkelijk. Qua ecologische ethiek en activisme kwam Merton in de jaren zestig goed op gang. Het blijft eeuwig zonde dat zijn leven zo snel en bruut eindigde na elektrocutie door een defecte ventilator.

Eerder verschenen in Trouw

Boeken van deze Auteur:

Voor het leven. De spiritualiteit van Dietrich Bonhoeffer