Het geheim van een goede roman
[Recensie] Onze allerliefste schrijvende oude dame van de Franse Anne Serre is metafictie van de bovenste plank: een verhaal in een verhaal in een verhaal…, ijzersterk opgebouwd en met een verrassende ontknoping. In een bestek van amper honderd bladzijden houdt Serre zo veel ballen tegelijk in de lucht, dat je je gaandeweg afvraagt of het überhaupt mogelijk is om al die puzzelstukjes aan het eind van de rit in elkaar te doen passen. Of ze die verwachting inlost, is afhankelijk van de verbeeldingskracht van de lezer.
Gedachtegangen
Op de eerste pagina vangen we een glimp op van de verteller in de binnenste laag van het verhaal. De jongeman kijkt door een zolderraam naar een pastoraal landschap. In dezelfde ruimte slaat een tweede verteller, een jonge vrouw, hem vanop afstand aandachtig gade. De twee vertellers hebben een onbestemde relatie. Ze zeggen geen woord tegen elkaar en lijken elk in hun eigen standpunt bevroren. Is de een aan de fantasie van de ander ontsproten? We volgen de gedachtegangen van de vertelster vanuit het oogpunt van een derde verteller: de schrijfster. De vertelster, een jongere versie van de schrijfster, heeft het gevoel zich in een onaf leven, een opgeschorte tijd te bevinden. De schrijfster, een bedlegerige dame van boven de negentig, heeft waarschijnlijk niet lang meer te leven en blikt op haar beurt terug op haar onvoltooide verhaal over de verteller en de vertelster. Aanleiding voor die terugblik is het bezoek van een team documentairemakers. Zij willen hun ‘allerliefste schrijvende oude dame’ portretteren en moedigen haar aan de hiaten in haar manuscript op te vullen.
De vierde verteller is de regisseur van het team. In een interview smeekt hij de oude dame de fragmenten in haar manuscript aaneen te rijgen, door in haar herinneringen te graven. Simultaan met het interview lezen de documentairemakers het manuscript, waarin ze flarden opvangen van de kindertijd van de vertelster, getekend door onuitgesproken verlies. De vader van de vertelster bleef, na de voortijdige dood van haar moeder, zijn leven lang in rouw, niet in staat afstand te nemen van zijn herinneringen. Hij weigerde ouder te worden, verkleedde en schminkte zich voortdurend. Alleen de schrijfsels van zijn dochter gaven hem hoop. Op haar beurt koesterde zijn dochter als kind het gevoel een engelbewaarder te hebben in de gedaante van Hans, haar toekomstige verteller, de jongeman van de eerste pagina.
Duistere landschappen
De wisselwerking tussen de schrijfster – die de touwtjes stevig in handen houdt – en haar personages (dan wel vertellers) bepaalt het hele boek. Serre gebruikt ‘de mogelijkheid’ als fundament voor het geheel. Ze opent de ene na de andere deur in de wereld van de literatuur, gunt je een blik op duistere landschappen en eindeloze wegen. Een bijzonderheid is dat het in de eerste bladzijde gewekte mysterie volkomen bewaard blijft. Bewust houdt Serre elke laag van het verhaal onaf.
Naast Hans loopt er nog iemand rond in het verhaal: Holl, de levensgezel van de vertelster. Ook van hem krijgen we slechts vage contouren mee. De schrijfster komt haar personages nooit echt nabij: er gaapt een kloof tussen haar en hen. Ook het dorp waar het verhaal zich lijkt af te spelen, blijft mysterieus. Veel meer dan dat het een bloemenweelde is waar een kudde bokken met gouden krullen en piramidale hoorns graast en op het dorpsplein een fanfare speelt, komen we niet te weten.
Pijnlijke herinneringen
Voor de schrijfster is de rol van de verteller simpel: hij helpt haar te slalommen doorheen de pijnlijke herinneringen aan haar verhaal. Is haar leven louter fictie? De regisseur helpt de oude dame een handje door te suggereren dat Holl en Hans elkaar in het verhaal zouden ontmoeten. Wanneer hij vervolgens het manuscript verder leest, blijkt dat ook het geval te zijn. Heeft de oude dame met terugwerkende kracht in haar eigen werk ingegrepen? Of heeft ze hem, de regisseur, doodleuk het verhaal in geschreven? Helemaal opgaand in zijn rol, zet de regisseur zijn verbeelding aan het werk en besluit in de voetsporen van Hans te lopen. De schrijvende oude dame vindt het allemaal prima en mijmert intussen over haar gestapelde levens.
Alsof het een zaak van leven of dood is, ervaart de regisseur aan den lijve de urgentie van het verhaal. Vol overgave stort hij zich als personage in een fictief leven. Tegelijk bewaart hij vanuit zijn beroep de nodige kritische afstand. Die dualiteit beschrijft Serre bijzonder sterk. Ook de lezer krijgt een rol toebedeeld, als beschouwer van de kluwen van fictie. Ongetwijfeld zal hij zich, net als de regisseur, afvragen waarom de rouwende vader van de verstelster om de haverklap opduikt in het verhaal, als een soort decorstuk. Door op zijn beurt in het verhaal te treden, liggen ook voor de lezer alle invullingen open. Maar wie is die schrijfster nou eigenlijk zelf?
Wat het geheim van een goede roman is? Lees dit kleinood, geef je over, ontdek.
—
Eerder verschenen op Geen dag zonder boek
