Geloven vanuit niet-weten
[Recensie] De term ‘radicale theologie’ was ik niet eerder tegengekomen maar de gedachte kom je elders ook wel tegen. Het radicale duidt op de onzekerheid van ons geloven als vertrekpunt van ons denken: “De ervaring leert dat het erkennen van de onzekerheid soms helender is dan het aandragen van een oplossing” (p. 8).
Daar ben ik het helemaal mee eens: liever een eerlijke menselijke vraag open laten staan dan geforceerd zoeken naar een antwoord dat de werkelijkheid, jezelf én God geen recht doet. “Onrustig is ons hart totdat het rust vindt in U” zegt Augustinus. Die gelovige en menselijke onrust herkennen veel mensen vandaag. Zij ervaren ook dat de traditionele antwoorden vanuit de christelijke traditie niet meer voldoen. Deze mogen dan in de confessionele theologie nog een zekere waarde hebben maar hun menselijk bereik is aanmerkelijke geringer geworden. De radicale theologie die de auteurs voorstaan, herkent de hedendaagse vragen en twijfels, neemt die totaal serieus en voelt zich in de confessionele theologie dan ook niet thuis.
Het eerste deel van Onzeker weten biedt een kort historisch overzicht van ons menselijk denken. Filosofen als Descartes, Kant, Feuerbach, Marx, Freud en Nietzsche die ieder vanuit een eigen optiek kritisch tegenover religie staan, passeren kort de revue. Die compactheid is aan de ene kant aantrekkelijk maar vraagt van de gemiddelde lezer ook wel de nodige concentratie.
Voorberg, Tempelman en Kalkman vinden inspiratie bij John Caputo, een theoloog die in 1940 in Amerika werd geboren. Zijn drijfveer is: “hoe kunnen we een religie denken die kan bestaan zonder het zekere weten?” (p. 40). De drie auteurs zien God als een ‘ongrijpbaar event’ dat zich aan onze menselijke waarneming onttrekt en buiten onze rationele denkkaders valt en er tóch op een bepaalde manier kan zijn.
In het tweede deel komen theologische thema’s aan de orde die worden benaderd vanuit hedendaagse denkers. Zo komt het boek van Bram Bregman “De meeste mensen deugen” ter sprake, “Waarom de wereld niet bestaat” van de Duitse filosoof Gabriël Markus en de Israelische Yuval Harari met zijn boeken “Sapiens” en “Homo Deus”.
In de gedachte van Leonard Cohen ‘There’s a crack in everything, that’s where the light comes in” kunnen de drie auteurs zich wel herkennen. Boeiend is het uitgangspunt in het hoofdstuk “Orthodoxie – en ongeloof” dat geloven ook betekent veel níet geloven, door het afwijzen van seculiere ideologieën die meer invloed op ons leven hebben dan we ons vaak bewust zijn.
In het hoofdstuk over De Bijbel – de tegenstander komt Maarten Luther op verrassende wijze ter sprake; hij beschouwt de bijbel als boek dat ons kritisch tegenspreekt.
Het derde deel is op de praktijk gericht. Mooi is de gedachte in het hoofdstuk Onzeker helpen – de diakonia over de bijbeltekst in het evangelie van Johannes ‘het licht scheen in de duister’ hoe mensen dit woord kunnen belichamen. De Vlaamse psychiater Dirk de Wachter komt ter sprake al wordt zijn boek “De kunst van het ongelukkig zijn” niet genoemd. Hierin betoogt hij dat wij mogen leren leven met het onvolmaakte in ons bestaan, een heilzame correctie van ons streven naar controle en perfectie. Wij mogen falen, is ook de gedachte van het boek Onzeker weten.
Hoewel er wel enkele bijbelteksten worden geciteerd, komen díe teksten die een aanknopingspunt zouden kunnen zijn, niet ter sprake. Ik denk aan de psalmen waarin de wanhoop en vertwijfeling menigmaal duidelijk klinken, aan Prediker die ons bestaan ‘lucht en leegte’ noemt en ook inzet bij onze onzekerheid, aan de vader die met zijn zieke kind bij Jezus komt en uitroept: ‘Ik geloof, kom mijn ongeloof te hulp’. De naam ‘radicale theologie’ suggereert een nieuwe theologische stroming maar het gedachtegoed komt natuurlijk bij veel theologen voor. Het radicale schuilt dan wellicht in het absolute en consequente van het denken vanuit onzekerheid die echter bij veel mensen vandaag aanwezig is.
Rikko Voorberg is theoloog en oprichter van PopUpKerk, Gerko Tempelman is filosoof en voorganger van STROOM in Amsterdam, Bram Kalkman is religiewetenschapper en pionier bij de Kwekerij.
Onzeker weten is een boeiend en vlot geschreven boek al wil dat niet zeggen dat het gemakkelijk wegleest omdat veel gedachten vrij compact worden neergezet. Wie daar vanuit eigen ervaring iets van herkent, zal zich door dit boek zeker aangesproken voelen. Het is een zinvolle aanzet die vraagt om een uitgewerkter vervolg.
