"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Onzeker weten

Zondag, 20 maart, 2022

Geschreven door: Rikko Voorberg, Gerko Tempelman, Bram Kalkman
Artikel door: Bert Altena

“Een nieuwe stroming in het veelkleurige landschap van de godgeleerdheid”

[Recensie] Volgens de Heidelbergse Catechismus, een bekend (en berucht) leerboekje uit de protestantse traditie, is het christelijk geloof “een zeker weten en een vast vertrouwen”. Met name dat eerste kreeg de nadruk. Geloof zit in je hoofd en het is vooral een kwestie van aannemen wat je wordt geleerd.
De schrijvers van Onzeker weten hebben met hun titelkeuze vast een knipoog willen maken naar die traditionele formulering, gepokt en gemazeld als ze daarin zijn. Hoe dan ook, onzekerheid is het uitgangspunt voor wat zij radicale theologie noemen. Een nieuwe stroming in het veelkleurige landschap van de godgeleerdheid.

Nu valt er op dat ‘nieuw’ wel wat af te dingen. Twijfel en onzekerheid zijn in de vrijzinnige of liberale theologie al langer gekende deugden. Daarnaast is het al meer dan een halve eeuw geleden dat de God-is-dood-theologie furore maakte, die radicaal afscheid nam van verouderde godsbeelden. De auteurs van Onzeker weten tonen zich er wel schatplichtig aan, maar ze halen hun inspiratie vooral bij eigentijdse filosofen als Slavoj Zizek en John Caputo. Beiden werken op een eigen manier aan het deconstrueren van bestaande zekerheden. Ze komen in het boek ruim aan bod.

In drie delen – een vertrouwde indeling in de protestantse traditie – worden de contouren van de radicale theologie geschetst. Religiewetenschapper Bram Kalkman geeft een historisch overzicht, van Feuerbach, die in de 19e eeuw het geloof ontmaskerde als een menselijke projectie, tot de postmoderne denkers die aan het einde van de vorige eeuw alle grote verhalen failliet verklaarden. 

“De heilige huisjes die omver zijn geschopt en de zekerheden die overboord zijn gekieperd, zijn ingrediënten om een radicale theologie mee te bouwen. Een theologie van het onzeker weten (…) geen mooi afgerond verhaal, daar is het denken te onzeker voor geworden. Wel zijn er perspectieven. Sporen van iets ongrijpbaars en brokstukken van beloftes” (p. 54).

Boekenkrant

In het middenstuk van het boek biedt filosoof Gerko Tempelman een ‘kleine dogmatiek van onzeker weten’. Hij laat zien hoe vanuit een radicaal onzekerheidsperspectief er een ander licht valt op de bekende thema’s van de klassieke geloofsleer. De mens is een falend wezen (erfzonde), maar dat hoeft niet gerepareerd te worden. Nee, in de radicale theologie geldt de menswording van God als het bewijs dat God het bij ons feilbare mensen uithoudt: “Het goede nieuws is dan dat we niet altijd hoeven streven naar meer, beter, hoger en deugdzamer, maar dat het bij mens-zijn hoort om te falen, om van onszelf niks te begrijpen, om ons gefrustreerd te voelen en alleen – en dat we precies op dat punt de grootste kans lopen om de God van Jezus tegen te komen” (p. 71.
Op een vergelijkbare manier worden gangbare visies op hun kop gezet. Jezus? Die zou vandaag meelopen “…in demonstraties van wappies en gekkies. Niet omdat zij de waarheid in pacht hebben, maar omdat ze laten zien dat elk construct, elk systeem onvermogend is. Het is de God van de hoeren en tollenaars. Een God die niet zichtbaar wordt in de erediensten, maar aan de randen van de beschaving. De God in kamp Moria” (pp. 85-86).
En, omdat het uit dit fris en fruitig geschreven boekje zo lekker citeren is, nog één voorbeeld als het gaat om wat in de klassieke theologie de soteriologie heet (die leert hoe je gered wordt): “En dan blijkt er in het christelijke verhaal toch nog iets waardevols verstopt. De tweede kans. De genade. Je mag falen. Of beter nog: je faalt. Punt. Je zakt door het ijs. Je leven gaat anders dan je had gedacht, gehoopt, gedroomd en uitgeschreeuwd. En dan sta je weer op. Dat is het leven. Welkom in de club. Dat is evangelie” (p. 105).

In het derde deel, de klassieke ‘toepassing’, schetst theoloog en voorganger van de PopUpkerk Rikko Voorberg hoe radicale theologie vorm krijgt in de praktijk. Voorberg is bekend van een aantal opmerkelijke acties. Hij kwam op voor de veroordeelde pedoseksueel Benno L. toen buurtbewoners in Leiden protesteerden tegen zijn komst. Een paar jaar geleden startte hij het initiatief ‘We Gaan Ze Halen’, om vluchtelingen van de Griekse eilanden naar Nederland te laten komen. Er werd zelfs een vliegtuig gecharterd, maar dat keerde uiteindelijk onverrichterzake terug omdat het geen toestemming van de Griekse autoriteiten kreeg om op Lesbos te landen. Maar, en dat is een typische move van radicaal (theologisch) denken, waarom zou je dat een mislukking noemen? “De zin van politiek handelen is (…) niet gelegen in het op voorhand berekenen of je acties succes zullen hebben of zullen falen, nee: de zin van politiek handelen ligt in het handelen zelf. Daarmee laat je zien in welke wereld je graag zou willen leven. De uitkomsten van dit soort acties zijn altijd onverwacht, onvoorspelbaar en onvoorzien” (p. 176).
Voorberg geeft in dit deel verschillende voorbeelden van kleine rituelen, geïnspireerd op het werk van kunstenaars of van de geestverwante Ierse punk-theoloog Peter Rollins, waarin de bevrijdende werking van radicale theologie wordt gevierd.

Onzeker weten is een enthousiast geschreven boek, door de drie jonge musketiers van de radicale theologie in ons land. Je proeft in hun ‘ontdekkingsvreugde’ hoe verruimend dit omgekeerde perspectief voor hen zelf is, zich ontworstelend aan eigen orthodox milieu. Sommige kenmerken daarvan raak je echter nooit helemaal kwijt. Ze zijn in Onzeker weten herkenbaar in een zekere bewijsdrang. Maar dat maakt het boek tegelijk ook zo aanstekelijk.

Eerder verschenen op NieuwWij en op Bert Altena