Gestolde levens met fijne pen vastgelegd
De nieuwe roman van Bernlef, Op slot, is plezierig dun. Met een ruime bladspiegel ook nog. Harry Mulisch zou evenveel tekst in één hoofdstuk kwijt kunnen. Maar Bernlef heeft niet meer tekst nodig. Met een fijn pennetje worden drie levens getekend die al dan niet vrijwillig gedomineerd zijn door de schilderkunst.
De schilder IJsbrand Blok leeft al jaren afgezonderd in een huis aan de Nederlandse kust. Als zijn oude vriend fotograaf Dick Noordeloos hem komt bezoeken, ligt IJsbrand in bed. Hij fluistert iets. Dick hoort het niet goed. ‘Hij hoorde dat IJsbrand iets fluisterde. “Geluk.” Of zei hij “Gelukt?”’ Dan sterft IJsbrand.
Wie moet gewaarschuwd worden? IJsbrands vrouw Nadia zit al jaren in een inrichting. IJsbrands dochter Karien dus; zij komt en regelt de nalatenschap. Ze vraagt Dick om de schilderijen van haar vader te fotograferen voor een overzichtstentoonstelling. En dat zijn er nogal wat. Het hele huis hangt vol met schilderijen, met Nadia als model. Dick maakt de foto’s en krijgt inzicht in de geschiedenis van de familie. De kamer van Nadia blijft echter op slot, bij gebrek aan een sleutel. Pas als veel later die kamer geopend wordt, wordt de trieste geschiedenis van Nadia onthuld.
Met een minimum aan tekst en rake observaties vertelt Bernlef het verhaal. Al in het eerste hoofdstuk vergelijkt hij fotograferen met schilderen. Dick de fotograaf krijgt steeds meer te maken met nieuwe middelen zoals digitale fotografie, en ‘een speciaal programma’ waarmee je foto’s kan bewerken. Aldus fotoshoppend manipuleer je een foto tot iets wat het nooit was: ‘Op die manier weet niemand meer of een foto echt is of geënsceneerd.’ Volgens een voorstander van de nieuwe techniek is dat juist een voordeel: ‘zo wordt fotografie eindelijk kunst.’ Dat is niks voor Dick. Voor hem leidt een digitale camera juist door het gemakkelijker foto’s maken ‘tot het maken van nog meer foto’s …dan was de foto niet meer dan een verslag, iets gevangen in de tijd, niet eruit getild.’ Wie ooit een avond naar te veel vrijwel identieke vakantiefoto’s heeft gekeken, kan hiermee instemmen.
Dick en Karien bereiden de overzichtstentoonstelling voor. Extra aandacht is er voor het laatste schilderij van IJsbrand, een bloeiende amandelboom in Zuid-Frankrijk. IJsbrand zelf vond het een mislukt schilderij, maar voor Dick is het juist geslaagd omdat er een onnaspeurbaar licht in geschilderd is. Dick denkt dat IJsbrand misschien met zijn laatste woord zei dat het schilderij toch goed was: ‘Gelukt.’
Langzaam wordt de tragedie duidelijk. IJsbrand die zijn hele leven lang Nadia schilderde zoals hij haar voor het eerst ontmoette, ‘een jonge vrouw met smalle heupen en kleine borsten.’ Hoe vaak ze ook voor hem poseert, in zijn ogen blijft hetzelfde ideaalbeeld van de vrouw met de prachtige ogen, ‘bijna even moeilijk te schilderen als water’.
Nadia reageert daarop door haar lichaam in die staat te willen houden. Om zich heen ziet ze zichzelf in allerlei poses hangen als een jonge, slanke vrouw zonder rimpels rond haar ogen. Ze moet concurreren tegen zichzelf, tegen haar geschilderde ideaalbeeld, terwijl de veroudering onherroepelijk komt. In dat krachtenveld groeit dochter Karien op, met de nodige schade. Nadia strijdt tegen het verval maar verliest die ongelijke strijd en raakt rijp voor een inrichting. Op het moment van de dood van IJsbrand zit ze daar nog steeds, maar ze krijgt door die dood een opleving. Ze haalt nog één keer overtuigend haar gelijk.
Het is een plezier om je onder te dompelen in dit verhaal. Niet alleen door de rechttoe rechtaan schrijfstijl maar ook door de scherpe beelden die Berlef neerzet. Als hij een verlaten parkeerterrein beschrijft met in één vak een rechtopstaand bierblikje dan zie je dat onmiddellijk voor je. Hoe is het blauw van een Vergeet me nietje? ‘Een beetje schuchter, zichzelf excuserend blauw.’ Welke museumdirecteur zouden we hier kunnen herkennen? ‘Hudde was een gedrongen man met een half brilletje op een neus vol zwarte poriën. Met korte dribbelpasjes liep hij achter Vogels aan…’
Doordat het dagboek van Nadia later gevonden wordt, zien we ook haar kant van het verhaal. Dat contrasteert heftig met IJsbrands visie. Zij is het model dat nooit ouder mocht worden en hij de schilder die haar leven met zijn penseel tot stolling bracht. Alles, het kan niet vaak genoeg gezegd worden, maximaal verteld met minimale tekst. Een prestatie van formaat.
Voor het eerst verschenen op Bazarow. Ook verschenen op Nico’s recensies.
