"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Pandora’s breeches

Dinsdag, 1 november, 2005

Geschreven door: Onbekend
Artikel door: Christian Jongeneel

Vergeten vrouwen van de Verlichting

[Recensie] Dat vrouwen ook willen studeren, is op zich best grappig, maar het mag niet ten koste gaan van hun natuurlijke bestemming, de kinderen en het huishouden. Vrouwen die drie eeuwen geleden toch wilden studeren, moesten dat veelal anoniem doen of de credits aan anderen laten.

“Had God intended Women merely as a finer sort of cattle, he would not have made them reasonable”, schreef de Britse Batshua Makin, activiste voor onderwijs aan vrouwen, in 1673. Het zou nog twee eeuwen duren voor vrouwen welkom waren op universiteiten, maar ondertussen zaten de navolgers van Makin niet stil. Noodgedwongen op de achtergrond speelden vrouwen niettemin een aanzienlijke rol in de wetenschap van de achttiende en negentiende eeuw.

Een van de mooiste hoofdstukken in Patricia Fara’s boek Pandora’s breeches; women, science & power in the enlightenment gaat over Émilie du Châtelet, die op haar twaalfde al zes talen sprak. Geniaal dus. Getrouwd met een officier die vaker wel dan niet op oorlogspad was, werd ze de minnares van een hele reeks heren, om uiteindelijk te blijven hangen aan Voltaire, de belangrijkste filosoof van zijn tijd.

Verlichting

Boekenkrant

Wetenschappelijke kennis vergaarde Du Châtelet via privé leraren, wat overigens ook voor welgestelde mannen in die tijd een gebruikelijke lesmethode was. Dat had ze te danken aan een verlichte vader, die de talenten van zijn dochter herkende en haar daarom behoedde voor de nonnenschool. Laat één ding duidelijk zijn: de wetenschap wekte haar interesse in Voltaire, niet omgekeerd. Samen met Voltaire schreef Du Châtelet een boek over het werk van Newton, dat indertijd in Frankrijk controversieel was, omdat het niet in alle opzichten te rijmen viel met dat van Descartes. Haar naam stond niet op het titelblad, maar haar beeltenis dook wel op als Minerva, de godin van de wijsheid, die de auteur inspireerde. “Minerva dicteerde, ik schreef”, zette Voltaire erbij. Voor eigentijdse lezers zei dat genoeg, want het tweetal woonde samen in een kasteel met 21.000 boeken.

Na het succes van dit boek schreef ze een lang essay over vuur, omdat ze het niet eens was met Voltaires theorie hierover. Toen haar minnaar erachter kwam, haalde hij de Académie des Sciences (op wier salons ze als vrouw uiteraard niet welkom was) over het te publiceren. Het was Châtelets eerste publicatie onder eigen naam. In 1737 was ze Voltaire definitief voorbijgegroeid. Ze begon aan een boek waarin ze de theorieën van Descartes, Newton en Leibniz onder één noemer bracht. Uiteindelijk publiceerde ze het anoniem, maar haar naam kwam al snel uit, waarna de Academie van Bologna haar in haar midden opnam. De Italianen stonden te boek als progressief. Ze hadden zelfs een vrouwelijke hoogleraar die Newtons filosofie onderwees.

Terwijl ze ondertussen drie kinderen op de wereld zette, een paar huishoudens bestierde en een slepende rechtszaak voerde om de eigendommen van haar man veilig te stellen, zag Émilie du Châtelet, tegengewerkt door het establishment, kans een wetenschappelijke carrière op te bouwen. Haar laatste grote werk was een integrale vertaling van Newtons Principia Mathematica in het Frans, voorzien van commentaar en verhelderingen, zodat het onleesbare boek toegankelijk werd. Achttien uur per dag werkte ze eraan, zodat ze het een paar weken voor haar dood af kon hebben. Ze was op haar 43ste per ongeluk zwanger geraakt (noch van haar man, noch van Voltaire) en had voorzien dat dat niet goed ging aflopen.

Pandora’s breeches biedt in totaal negen beknopte biografieën van vrouwen die hun sporen verdienden in de wetenschap, maar die noodgedwongen in de schaduw van mannen stonden. Het boek is toegankelijk geschreven, maar bij tijd en wijle een beetje rommelig. In het inleidende hoofdstuk claimt Fara een geheel nieuwe benadering gekozen te hebben door vrouwelijke wetenschappers niet als curiosa neer te zetten, maar te laten zien hoe natuurlijk hun rol in zekere zin was. Die claim lijkt wat overdreven, maar Pandora’s breeches is wel degelijk een goede inleiding over de vergeten vrouwen van de Verlichting.

Eerder verschenen op http://www.christianjongeneel.nl/