"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Papyrus

Donderdag, 22 april, 2021

Geschreven door: Irene Vallejo
Artikel door: Evert van der Veen

Een geschiedenis van de wereld in boeken

[Recensie] Papyrus is een boek over boeken en beschrijft aspecten van de eeuwenlange ontwikkelingsgeschiedenis van boeken waarbij de nadruk op de oudheid – de tijd van Grieken en Romeinen – valt.

Verwacht in dit boek niet een systematisch opgezette geschiedenis van het boek waarin alles strak geordend wordt behandeld. Uiteraard zit er wel een zekere lijn in het boek maar Papyrus is toch vooral een persoonlijke impressie van wat de auteur zoal heeft ontdekt, wat haar boeit en wat zij graag met de lezer wil delen. Irene Vallejo studeerde klassieke literatuur aan de universiteiten van Zaragoza en Florence, geeft regelmatig lezingen en schrijft columns in enkele Spaanse kranten.

Papyrus gaat over de vervaardiging van boeken en zo komt – hoe kan het ook anders – het fabricageproces van papyrus (de langste rol is maar liefst 42 meter) ter sprake maar ook de klassieke manier van lezen: hardop, als ware het een partituur: “De Grieken en Romeinen geloofden dat elke geschreven tekst een levende stem nodig had om volledig tot zijn recht te komen” (p. 335).  

Er zijn uiteraard meer materialen waarop wordt geschreven zoals kleitabletten en perkament waarvoor veel dieren als ‘grondstof’ nodig zijn. Irene Vallejo besteedt ook aandacht aan het spijkerschrift, de hiëroglyfen en de ontwikkeling van het alfabet: “De eerste systemen waren heuse labyrinten van symbolen” (p. 134). Ook het onderwijs, waar de leescultuur uiteraard wordt ontwikkeld en gestimuleerd, krijgt aandacht evenals het auteursrecht of beter gezegd het ontbreken daarvan. Interessant is ook de opkomst van de boekhandel waar mensen een copy van een boek konden bestellen

Boekenkrant

Een bibliotheek van wereldformaat was destijds de bibliotheek van Alexandrië met een bestand van maar liefst 200.000 boeken. Alexander, die deze bibliotheek ontwikkelde, streefde naar een verzameling waarin alle kennis van destijds bijeen werd gebracht. De catalogus beslaat al 120 rollen. In Griekenland zijn naar schatting zo’n 100 bibliotheken geweest.

Papyrus is een impressionistisch verslag van boeken en alles wat met boeken te maken heeft. Deze benadering brengt een grote mate van levendigheid met zich mee omdat Irene Vallejo de lezer laat delen in haar enthousiasme wat zij gedurende haar zoektocht tegen komt. Boeken die haar hebben geraakt, boeken die het waard zijn om gelezen te worden, boeken die tot de top van de wereldliteratuur behoren. Daarbij is het niet het streven van de auteur om volledig te zijn; zij reikt aan wat haar onder ogen is gekomen en wat zij graag wil doorgeven omdat zij er zelf veel aan heeft beleefd. Zo komt veel klassieke beroemde literatuur wel ter sprake. Die verhalen worden verbonden met persoonlijke herinneringen en leeservaringen van Irene Vallejo.

Waarom al deze aandacht voor iets dat inmiddels al lang tot de geschiedenis behoort? Dat is in een boek als Papyrus uiteraard een retorische vraag maar een citaat uit de 5e eeuw voor Christus illustreert dat op onnavolgbare wijze: “Het woord is een krachtige soeverein; met een miniscuul en totaal onzichtbaar lichaam verricht het de meest goddelijke werken: angst wegnemen, verdriet doen verdwijnen, blijdschap wekken en mededogen vergroten” (p. 249 – 250). Boeken zijn bij uitstek de wijze waarop mensen informatie overdragen, hun levenservaringen vastleggen, hun visie met anderen delen.

In Papyrus wordt duidelijk dat Griekenland de bron van de literaire cultuur vormt waaruit de Romeinen – dankbaar maar rücksichtslos – hebben geput. De invloed van de Grieken op hun literatuur is onmiskenbaar. Boeiend is de beschrijving van de wijze waarop een boek tot stand komt: copiëren schrijven en documenteren was slavenwerk. Bijzonder aardig om te lezen is dat de leeszaal vanaf de 2e eeuw samen met het badhuis in één gebouw werd ondergebracht, een boeiende combinatie van cultuur en ontspanning. In Rome waren rond 350 20 bibliotheken.

Daarom worden boeken in tijden van politieke spanning vaak het slachtoffer van beperkende of zelfs agressieve maatregelen. Dat geldt voor dictatoriaal geregeerde landen waar de persvrijheid aan banden is gelegd maar Irene Vallejo vertelt ook over historische gebeurtenissen waarbij bibliotheken en kranten het slachtoffer werden van gewelddadige onderdrukking. De woorden van Heinrich Heine uit 1821 werden ten tijde van het nationaal socialisme bittere werkelijkheid: “Daar waar boeken worden verbrand, worden uiteindelijk ook mensen verbrand” (p. 263). De 20e eeuw is voor boeken en bibliotheken buitengewoon funest geweest met als recent triest voorbeeld de vernietiging van de nationale bibliotheek van Sarajewo waar Irene Vallejo met verdriet bij stilstaat.

Papyrus is een persoonlijke hommage aan het boek dat ons sinds zijn allereerste verschijningsvormen zoveel heeft gebracht: “De uitvinding van het boek is misschien wel de grootste triomf in onze hardnekkige strijd tegen teloorgang” (p. 482). Terecht dat Irene Vallejo haar boek besluit met deze woorden: “Zonder boeken zouden de beste dingen van onze wereld zijn opgelost in vergetelheid” (p. 486).

Papyrus is internationaal goed ontvangen en zal in ruim dertig landen verschijnen en kreeg tal van literaire prijzen.


Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles