Alles over de tsaar die naar Nederland kwam
[Recensie] Het boek Peter de Grote. Een biografie is het meest omvangrijke werk dat ooit over het leven van de Russische tsaar Peter de Grote is verschenen. De Amerikaanse historicus Robert K. Massie (1929) is zo’n twaalf jaar bezig geweest met deze biografie. Massie studeerde aan Yale en Oxford en werkte voor Newsweek en de Saturday Evening Post. Daarnaast is hij gebiologeerd door de tsarenfamilie. Dat is goed te merken in de uitvoerige levensbeschrijving van de tsaar. Als in een roman wordt de lezer ondergedompeld in het leven van de tsaar, beginnend bij een schets van zijn ouders en het Rusland waar hij in opgroeide.
Tijdens zijn jeugd had Peter – net als tijdens de rest van zijn leven – belangstelling voor van alles. Zijn opvoeding werd gestuurd door zijn nieuwsgierigheid en grillen, Massie noemt dit ‘een mix van nut en nutteloosheid’ die hem maakte tot de man en vorst die hij is geworden. Deze vrije jeugd vond niet plaats in het Kremlin, waar zijn halfbroer Fjodor zijn onderwijs had genoten, maar in Preobrazjenskoje. Toen hij na zijn jeugd uiteindelijk aan de macht kwam als tsaar maakte hij een grote reis naar West-Europa met zijn ‘Grote Gezantschap’.
Tijdens zijn tocht deed Peter onder andere Holland aan. Hij bleek in Holland niet alleen nieuwsgierig naar de scheepsbouw, maar in allerlei zaken, zo bezocht hij fabrieken, zaagmolens, spinnerijen, papiermolens, ateliers, musea, botanische tuinen en laboratoria. Tijdens zijn bezoeken kwam hij in aanraking met bekende historische personen, waaronder natuurvorser Anthonie van Leeuwenhoek, oftewel de uitvinder van de microscoop; de snijkamer van professor Frederik Ruysch, de befaamde hoogleraar anatomie; dr. Boerhaave die een beroemde botanische tuin beheerde en college gaf in de anatomie; architect Simon Schynvoet; en bezocht hij het museum van Jacob de Wilde. Eén aspect van de Hollandse zeventiende-eeuwse cultuur interesseerde Peter niet en dat was de schilderkunst van grote meesters zoals Rembrandt, Vermeer en Frans Hals. Peter had alleen oog voor die schilderijen waarop schepen en de zee waren afgebeeld. Hoewel Peter in Nederland veel kennis tot zich nam en meerdere keren terugkeerde naar de scheepswerf in Zaandam, was hij toch ontevreden over de wijze waarop de Hollanders bij de scheepsbouw te werk gingen, hij wilde wetenschappelijk opgestelde schema’s op wiskundige basis. De Hollanders lieten zich echter bij het bouwen van schepen leiden door de praktijk. Zo had elke Hollandse scheepswerf weer zijn eigen specifieke vuistregels bij het ontwerpen.
Bij zijn thuiskomst in Rusland veranderde hij een aantal zaken. Zo liet hij alle bojaren hun baard afscheren. Peter, die zelf geen baard droeg, beschouwde baarden als onnodig, onbeschaafd en belachelijk. Bovendien zorgde de baard in het buitenland voor vrolijkheid en spot over zijn land. Zo vormde de baard een zichtbaar symbool voor alles wat Peter wilde veranderen. Naast de baard, drong Peter er ook op aan de traditionele Russische kledij voor westerse kleding te verwisselen. Peter had een hekel aan de nationale dracht, omdat ze onpraktisch was.
“Die winter werden er een banket en een feest van twee dagen gehouden (…) Bij die gelegenheid nam Peter een grote schaar en knipte bij de bojaren die rond hem aan tafel zaten, hun wijde mouwen af. ‘Kijk,’ zei hij, ‘die dingen zitten u in de weg. Daarmee bent u nergens veilig. Het ene ogenblik stoot u een glas om, het volgende moment merkt u niet dat ze in de saus hangen’. Hij overhandigde de afgeknipte mouwen aan de verbijsterde gasten, met het voorstel er beenkappen van te laten maken.” (p. 226)
In de maanden die volgden op Peters terugkeer uit het westen, voerde hij nog andere veranderingen door. Zo voerde hij de westerse Juliaanse kalender in. Sedert de vroegste tijden was de Russische tijdrekening niet bij de geboorte van Christus begonnen, maar bij het moment waarop men dacht dat de wereld was geschapen. Volgens de Russische tijdrekening was Peter dan ook niet in 1698 uit het westen teruggekeerd, maar in het jaar 7206. Ook vond nieuwjaarsdag niet in januari plaats, maar op 1 september. In december 1699 stelde Peter in dat het volgende nieuwe jaar op 1 januari zou beginnen en dat het komende jaar het getal 1700 zou krijgen. Naast de tijd wijzigde hij ook het Russische geld, introduceerde hij verzegeld paper en startte hij met het toekennen van onderscheidingen bij belangrijke diensten in plaats van schenkingen. Ook volgde in zijn hervormingen een bloedige afrekening met de Streltsy, de Russische elitetroepen die Peters leven sinds zijn jeugd hadden getraumatiseerd.
De westerse invloed was in deze hervormingen te merken, maar nog meer in de door hem gestichte stad Sint-Petersburg. Het eerste graafwerk begon op 16 mei 1703. Dit gebeurde op het zogenoemde Hazeneiland in de rivier de Neva. De vesting moest zo groot worden dat ze het hele eiland besloeg, zodat ze rondom ingesloten zou zijn door de Neva en zijn vertakkingen. In Peters ogen bood de rivier namelijk een schitterende aanblik. Het is dan ook niet voor niets dat Sint-Petersburg later ook wel het Venetië van het noorden is genoemd en symbool stond voor Peters oriëntatie op Europa.
Naast deze West-Europese invloeden is er in de biografie ook ruimschoots aandacht voor de politieke machtspelletjes tijdens Sophia’s regentschap en de oorlogen in Europa, zoals onder andere de Grote Noordse Oorlog tegen Karel XII. Ook is er aandacht voor de strubbelingen met zijn zoon, de tsarevitsj die zelfs het land tijdens zijn jeugd ontvluchtte. Het boek eindigt met de opvolging van Peters regime door zijn vrouw Catharina de Grote en de invloed die Peter heeft gehad op de Russische geschiedenis. Peter heeft met zijn regering immers de deur voor westerse ideeën en vernieuwingen opengezet. Toch is dit door de eeuwen heen niet altijd even gemakkelijk geweest op te pennen. Zo hadden Sovjet-historici moeite met Peter de Grote, aangezien van hen werd verlangd dat zij de geschiedenis niet alleen beschreven binnen het kader van de algemene marxistische theorie en terminologie, maar ook in overeenstemming met het heersende partijstandpunt. Aangezien Peter hier niet binnen paste, stelden zij – in tegenstelling tot andere historici – Peter voor als irrelevant, volgens hen speelden individuen geen rol in de historische evolutie.
De Nederlandse vertaling van Bies van Ede is gebaseerd op de oorspronkelijke vertaling van Jaap Engelasman van het boek dat in 1986 verscheen onder de titel Peter de Grote en het ontstaan van het moderne Rusland, 1672-1725. Dat Massie in 1981 Pulitzer Prize for Biography ontving voor zijn biografie Peter the Great: His Life and World (1980) is niet zo verwonderlijk. Het boek is meer dan dertig jaar later nog steeds het meest volledige historische overzicht over het leven van tsaar Peter de Grote. Als Romanov-kenner heeft Massie met zijn biografie over Peter de Grote een zeer compleet beeld van diens leven geschetst, op zowel het politieke als sociale vlak.
—
Eerder verschenen op Hereditas Nexus
