Van slavin tot keizerin
[Recensie] De Litouwse Kristina Sabaliauskaité is razend populair in haar land. Met Peters Keizerin schreef zij de bestverkochte roman ooit in Litouwen. Het eerste deel verscheen in 2019 en twee jaar later in de Nederlandse vertaling. Dit tweede deel uit 2021 is onlangs vertaald, wederom door Anita van der Molen. In de historische roman wordt het leven van Peter de Grote (1672-1725) verteld door de ogen van zijn tweede vrouw Catherina I. Zij is van Litouwse komaf en ooit als een slavin naar Rusland meegenomen.
Meedogenloze tsaar
Dit tweede deel van Peters Keizerin geeft naast een biografie van de meedogenloze tsaar een beeld van Rusland aan het begin van de achttiende eeuw. Maar vanzelf moet je denken aan het Rusland van Poetin, hoe hij naar de wereld kijkt en welke ideeën hij heeft over de buurlanden en Europa. De blik van Catharina in het verhaal is cruciaal. Het is 1729 en zij ligt op haar sterfbed. Zij is uiteraard onderdeel van het regime en heeft na de dood van haar man de absolute macht overgenomen, maar zij kijkt ook als een buitenstaander naar de daden van haar man. Zij geeft bespiegelingen over hoe je je hoort te gedragen aan het Russische hof en waarin de zeden en gewoonten verschillen van de Europese. Op haar sterfbed merkt Catharina dat zij huilt. “Ik moet onmiddellijk ophouden met grienen. Het mag niet. Dit is Rusland, hier kun je niet huilen. Straks denken ze nog dat ik bijna doodga. Of ergens spijt van heb.”
Als je het boek helemaal gelezen hebt dan begrijp je dat zij alle reden had om te grienen. In de beginjaren was er zeker sprake van liefde en lust tussen de twee. In de latere jaren wordt dit minder en minder. Maar zij hebben een verbond met elkaar gesloten om hun tegenstanders te kunnen weerstaan. In het tweede deel, dat de laatste tien jaar van Peters leven bestrijkt, dreigt dit verbond telkens te worden verbroken. Toch benoemt Peter zijn vrouw tot zijn opvolger. Peter de Grote is zelden nuchter, gaat met iedere vrouw naar bed die hem bevalt en hij laat mensen die hij van verraad verdenkt martelen en doden. Hij heeft ongekende driftbuien, slaat de boel kort en klein en zijn vrouw vreest steeds vaker voor haar leven. Mensen die hij benoemt voor een functie aan het hof zijn daar vaak niet blij mee: “dicht bij de tsaar is dicht bij de dood.” Wanneer er een reden is voor feestvieren, dan moet dat volgens zijn ideeën gebeuren. Iedereen in Petersburg moet drie dagen dronken zijn. Hij neemt ambassadeurs op sleeptouw en laat hen drinken tot ze erbij neervallen. Als amusement worden er dieren mishandeld of hij ordonneert dat twee mensen met elkaar moeten trouwen, bijvoorbeeld een enorm dikke vrouw met een bejaarde man. Hun bed staat in een tent op het ijs. Het publiek mag (of moet) toekijken. Dat tijdens een groots drankgelag mensen bezwijken en doodvriezen doet hem niets, dat hoort erbij, bij een dergelijk feest. Feitelijk beslist hij over het leven van al zijn onderdanen. Op bezoek bij de koning van Pruisen, die als speeltje een leger van reuzen heeft, schenkt hij hem een paar van zijn lange soldaten.
Sterfgevallen
Tegenover Catharina is hij al even grof. De meeste van haar vele kinderen sterven jong. Hij vindt een sterfgeval geen reden om te treuren: God heeft genomen, er is niets meer aan te doen. Wanneer hij ontdekt dat zijn vrouw een minnaar heeft, laat hij hem onthoofden. Eerst wordt het hoofd op een spies tentoongesteld, vervolgens op sterk water gezet en moet het in de slaapkamer van Catharina blijven. Maar als een stomdronken hoge militair per ongeluk in het bed van de door de drank bewusteloze Catharina belandt en haar verkracht, dan vindt Peter dit geen reden om de man iets te verwijten. Hij was tenslotte dronken en kon er niets aan doen. Bovendien vindt hij dat Catharina wel iets gewend is.
Verbijsterend
De meest verbijsterende passages gaan over hun reis naar Europa. Ruim anderhalf jaar reizen zij rond door onder andere Denemarken, Pruisen en Holland. Het oorspronkelijk doel was om steun te verwerven in de jarenlange oorlog tegen Zweden. Overal waar de tsaar en zijn gevolg komen misdragen ze zich buitengewoon. Hij eist de meest luxueuze paleizen op die hij als een zwijnenstal achterlaat. Zijn soldaten slaan alles kapot. Hij zegt interesse te hebben in kunst en techniek, maar meestal wil hij gewoon het duurste schilderij kopen of ook klokkentorens laten bouwen zoals hij ze ziet in verschillende steden. Hij is jaloers en egoïstisch en vertoont in hoge mate kleutergedrag. Hij krijgt dure geschenken en kijkt er vervolgens niet meer naar om. Oorlog voeren is zijn lust en zijn leven. Mensenlevens tellen niet. Dat de bouw van Petersburg tienduizenden slachtoffers heeft gekost, daar ligt hij niet van wakker. Voor zijn uitgaven voert hij de belastingen op, mensen vluchten massaal het land uit. Hij overweegt een muur te bouwen om dit te beletten.
Het zelfbeeld van Peter de Grote als absoluut heerser bepaalt ook het beeld dat hij heeft van Rusland en de Russen. Aan de ene kant ziet hij zijn volk als lomp en wil hij het opvoeden, waarbij hij naar Europa kijkt voor inspiratie. Aan de andere kant zijn de Russen superieur en ziet hij ze als bevrijders. Rusland heeft het recht om ieder buurland binnen te vallen en te grijpen wat het wil. De verhalen over het gedrag van Peter de Grote en de wreedheden tijdens bijvoorbeeld zijn oorlog tegen de Perzen, blijven je verbazen. Maar in dit tweede deel valt Sabaliauskaité hier en daar in herhaling. Je kent Peters karakter op een gegeven moment wel. Interessant is natuurlijk hoe Catharina met hem omgaat. Het voortdurend laveren tussen zijn soms vrolijke dronkenmansgedrag en zijn woede-uitbarstingen vergt het uiterste van haar. Steeds meer begrijpt zij dat zij ondanks alles in zijn ogen altijd een slavin zal blijven. Zij is eigenlijk voortdurend bang.
Simpele Hollanders
Als je dit boek leest – ik ga er even van uit dat het historisch min of meer klopt – dan vraag je je wel af hoe het land bestuurd kon worden. Peter de Grote was of dronken of ziek. Hij wantrouwde praktisch iedereen. De mensen aan het hof lijken vooral met zichzelf bezig te zijn geweest. Nooit lees je over een politiek besluit, behalve dan de arrestaties, de megalomane bouwprojecten of de veldtochten die hij uitstippelt. Het is een raadsel. Ondanks de herhaling in Peters Keizerin ll is het toch een uniek boek. Het is een van de weinige boeken die vanuit het Litouws is vertaald in het Nederlands. Ik ben wel benieuwd geworden naar ander werk van Kristina Sabaliauskaité. Ik hoop dat vertaler Anita van der Molen met iets bezig is. Tot slot, Holland komt ook in het boek voorbij. Over de Hollanders wordt geschreven dat zij simpel leven, hun woord nakomen en alles uitonderhandelen. “Ik begreep dat de Hollander het volkomen tegengestelde is van de Rus. Het was verbazingwekkend dat Peter de Russen zo graag in Hollanders wilde veranderen. Dat was volstrekt ondenkbaar, hun karakters kwamen totaal niet overeen.”
—
Eerder verschenen op Uitgelezen Boeken
