Emiel Hakkenes vertelt hoe de Zuiderzee verdween
[Recensie] Van Nederlanders wordt weleens gezegd dat ze erin slagen om water in een vierde toestand te brengen: naast vast, vloeibaar en gasvormig kan het in Nederland ook in land veranderen.
Die reputatie hoeft niet te verwonderen, als je weet dat de helft van het land vatbaar is voor overstromingen. De verbeten strijd die Nederland al van oudsher tegen de waterwolf voert, is stof voor straffe verhalen en verdient het om zorgvuldig gedocumenteerd te worden. Dat bewijst Trouw-redacteur Emiel Hakkenes met z’n meeslepende boek Polderkoorts: hoe de Zuiderzee verdween.
Van Zuiderzee tot IJsselmeer
Voor de Vlaamse lezers die het zo-even hoorden donderen in Keulen: de Zuiderzee was een grote binnenzee die ooit in het Noorden van Nederland lag. Na de voltooiing van de Afsluitdijk tussen Noord-Holland en Friesland in 1932 was dat liedje echter uit. Het zoetwatermeer dat vandaag overblijft, heet sindsdien het IJsselmeer. De Afsluitdijk moest Nederland beschermen tegen overstromingen, maar was in geen geval een alleenstaand project. Het maakte deel uit van De Zuiderzeewerken, een omvangrijk waterbouwkundig plan dat driekwart eeuw in beslag nam en waardoor grote delen van de vroegere Zuiderzee werden ingepolderd. Nederland hield er onder meer zijn twaalfde provincie Flevoland aan over.
Cornelis Lely
Volgend jaar, op 14 juni 2018, is het exact 100 jaar geleden dat de Zuiderzeewet ondertekend werd. Deze beslissing veranderde Nederland ingrijpend en zal wellicht uitvoerig gevierd worden. Meer informatie vind je vandaag al op 100jaarzuiderzeewet.com.
Het verhaal van de Zuiderzeewerken is doorspekt met kleurrijke protagonisten, van bonkige dijkenbouwers tot verwoede muggenvangers. Twee hoofdpersonages vormen echter de rode draad doorheen Polderkoorts. Aan de ene kant is er Cornelis Lely: waterbouwkundig ingenieur, minister én de grote bezieler van de Zuiderzeewerken. Lely tekende eind 19de eeuw de eerste plannen voor de afsluiting van de Zuiderzee, en die werden uiteindelijk ook grotendeels uitgevoerd. Zijn naam leeft verder in de hoofdstad van Flevoland: Lelystad.
De plannen van Lely gingen er echter niet overal in als zoete koek. In Harderwijk, een hanzestad in Gelderland die ooit aan de Zuiderzee lag, verzette de gewiekste en eigenzinnige ondernemer Eibert den Herder zich met hand en tand tegen de Afsluitdijk en de inpoldering. Als een moderne Cassandra waarschuwde hij niet alleen voor rampzalige overstromingen, maar ook voor sociale drama’s door het teloorgaan van de visserij. Tegendraads en koppig bleef hij tot zijn laatste snik zorgen voor tegenstroom in een land dat bevangen was door polderkoorts. Terwijl de werken in volle gang waren, hoopte den Herder zelfs vurig dat een grote storm alsnog roet in het eten zou gooien:
“Die wens durf ik nu nog uit te spreken, omdat er nog geen mensen in de polder wonen. En omdat het voor mij als een paal boven water staat dat vroeg of laat die twaalfde provincie in één groot boerenkerkhof zal veranderen.”
Zuiderzeewerken
Polderkoorts is veel meer dan een feitelijke reconstructie van de Zuiderzeewerken. Emiel Hakkenes vertelt een verhaal waarin echte mensen de hoofdrol spelen en bekijkt de inpoldering door verschillende brillen. Zo belicht hij onder meer hoe het winnen van land op de zee nationalistische gevoelens (en ‘on-hollandse euforie’) aanwakkerde en gaat hij dieper in op de militair-strategische impact van de inpoldering.
Doorheen het hele boek loopt de spanning tussen twee kampen die tot op vandaag tegenover elkaar staan: de aanhangers van het vooruitgangsgeloof (team Lely, zeg maar) en zij die tradities hoog in het vaandel dragen en vinden dat niet alles voortdurend hoeft te veranderen (team Den Herder).
Dat maakt Polderkoorts in zekere zin een actueel verhaal. Zoals Philipp Blom betoogt in Wat op het spel staat, tekenen zich vandaag deze twee ideologische families af. Ze kijken elk op hun eigen manier om naar onze wereld – en de toekomst ervan.
Hoewel Eibert den Herder uiteindelijk aan het kortste eind trok, en hoewel hij de geschiedenis is ingegaan als een ietwat vreemde vogel, loont het de moeite ook naar afwijkende meningen en tegenstemmen te blijven luisteren. Aan het einde van het boek verwoordt Hans Mes – de kunstenaar die Eibert den Herder in marmer, brons en staal vereeuwigde – dat treffend: “Iemand die zich verzet, zet ook anderen aan tot nadenken. Hij zorgt ervoor dat je je gaat bezinnen op de gevolgen, de alternatieven, de betekenis van wat er gebeurt. Dat, zou ik zeggen, is Eiberts rol in de geschiedenis.”
Deze inhoudelijke hoofdlijnen van het boek worden afgewisseld met amusante ‘petite histoire’ en smakelijke anekdotes, waardoor Polderkoorts nooit saai of langdradig wordt. Een aanrader voor iedereen die meer wil weten over de Zuiderzeewerken, zonder daarvoor een encyclopedisch boekwerk te hoeven openslaan.
—
Eerder verschenen op Vreemderdanfictie
