"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Pose

Donderdag, 12 januari, 2023

Geschreven door: Basje Boer
Artikel door: Piet Halma

Over hoe we naar films kijken

[Recensie] Is er een verschil tussen hoe mannen en hoe vrouwen naar films kijken? Jazeker, beweert  Basje Boer in haar boek Pose, over hoe we kijken en wie we spelen. Het is  een intrigerend essayistisch boek voor filmliefhebbers om hun eigen kijkgedrag onder de loep te nemen. Boer, die schrijft voor de Groene Amsterdammer en als filmcriticus aan de Filmkrant verbonden is, beschrijft allereerst het begrip ‘male gaze’, de mannelijke blik. De Britse feministische filmwetenschapper Laura Mulvey munt deze term in 1975. Het is de blik waarmee mannelijke personages kijken naar hun vrouwelijke tegenspelers. Maar vooral is het de blik van de camera, gestuurd door de regisseur en de  scenarioschrijver, die ons vanuit een (heteroseksueel) mannelijke perspectief de personages in beeld brengt. Een vrouw, zo schrijft Mulvey, is er aan gewend geraakt om naar vrouwen te kijken met de blik van een man. En met diezelfde blik kijkt ze naar zichzelf. Mannen kijken naar vrouwen en vrouwen kijken dus naar zichzelf hóe ze door de man worden bekeken. Deze mannelijke blik is hen dus aangeleerd door films, maar ook zichtbaar in andere culturele uitingen, zoals popmuziek en in de marketing van producten.

Psycho
Boer komt met talloze voorbeelden uit films om aan te tonen wat deze manier van kijken met vrouwen doet. Ze schroomt daarbij niet haar eigen ervaringen als jong meisje, tiener en volwassene onder woorden te brengen. En heel veel films heeft ze gezien in haar leven.  Natuurlijk is Hitchcock, master of suspense, van de partij. Zo beschrijft ze een scene uit Psycho waarin Hitchcock een vrouw, die na een vrijpartij er van doorgaat met een tas vol geld, laat afmaken als een straf voor haar zonde. Maar niet nadat hoofrolspeler Norman Bates via een kijkgat achter een schilderij – dat op zichzelf al vooruitwijst naar wat er gaat gebeuren – ons een blik gunt op de vrouw. Hitchcock beleeft er plezier aan om de vrouw, Marion Crane,  eerst sympathiek te maken om haar vervolgens op te offeren aan zijn verhaal, én aan zijn  publiek. De moord die volgt beschrijft ze als een seksuele daad: Marion wond hem op en dus moest ze dood.

Basje Boer onderscheidt  verschillende vrouwelijke archetypes in films. Ze ziet de vrouw daarin vooral als object: object van verlangen, object van afkeer, object van vertedering en object van identificatie. Veel aandacht is er uiteraard voor Marilyn Monroe, die nog steeds tot de verbeelding spreekt, zoals het iconische fragment van Monroe op een luchtrooster in New York dat haar rok laat opwaaien. En dan is er de femme fatale die altijd de dupe is van haar eigen seksualiteit. Het lichaam is voor haar een instrument dat ze gebruikt om tweedracht te zaaien. Zoals mannen hun vuurwapens hebben, zo heeft de femme fatale haar lichaam. Juist door haar lichaam te laten zien, in outfits en poses die nadrukkelijk sexy zijn, benadrukt ze dat zij degene is die de touwtjes in handen heeft. Een precaire constructie, waarbij het verschil tussen empowerment en exploitatie niet altijd even helder is, schrijft Boer.

Boekenkrant

Married at first sight
In Hollywood zijn er nog steeds meer mannelijke regisseurs dan vrouwelijke, ook al is dat aan het veranderen en krijgen filmjury’s meer aandacht voor films gemaakt door vrouwen. Blijft overeind dat er nog steeds meer mannelijke scenarioschrijvers en producers zijn; die mannen zijn dan ook nog overwegend wit. Mannen hebben vaak ook meer tekst en meer screen time. Ze hebben ook meer kleren aan, want ze worden minder beoordeeld op hoe ze eruit zien en ze mogen ook zonder probleem ouder worden. Dat we er nog lang niet zijn, bewijst  Boer met eigentijdse series als Married at first sight waarin mannen vertellen te vallen op vrouwen die ‘verzorgd’ en ‘vrouwelijk’ zijn en vrouwen die vertellen dat ze zich aangetrokken voelen door échte mannen.

En de vrouw, hoe kijkt zij nu naar de verschillende rollen? Boer introduceert een nieuw begrip: Ladycamp. Ze kijkt naar de vrouw alsof ze naar zichzelf kijkt. Dat is de female gaze. Ze bekijkt zichzelf als subject, waarbij de blik van de man wordt buitengesloten. Het op die manier door zichzelf bekeken worden, aldus Boer, scherpt  het zelfbewustzijn van de vrouw aan vrouwen aan en kan in haar voordeel zijn door een eigen perspectief te kiezen dat mannen onbekend is. Ladycamp  ‘tast de grenzen van het vrouw-zijn af en bevrijdt het van de kaders die worden opgelegd door de dwingende male gaze’, schrijft ze.

Maar Boer is er zelf nog niet helemaal uit. Zo post ze zelf regelmatig selfies op internet.  Als ze complimenten krijgt dan schaamt ze zich, maar als ze die niet krijgt schaamt ze zich ook. Soms haalt ze een foto weer weg. “Ik denk dat het een functie heeft, het benoemen van je eigen begerenswaardigheid.  Het is een klein verzet om aan te geven: Ik bepaal zelf of ik er aantrekkelijk uitzie. Of om te zeggen: het maakt me niet uit wat jij vindt”. Tegelijkertijd constateert Boer: “Het is een val die altijd openstaat”.

Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow