Een atheïst over God
[Recensie] Primo Levi was een niet-religieuze Jood die leefde in Turijn en afstudeerde als scheikundige in het begin van de Tweede Wereldoorlog. Na zijn studie werd hij actief in het gewapende verzet in het noorden van Italië maar werd opgepakt en naar Auschwitz gedeporteerd. Hij overleefde het kamp en schreef daarna het boek Is dit een mens dat in 1947 verscheen.
In dit boek Wat draagt Primo Levi als niet-religieuze Jood bij aan het debat over de relatie tussen God en Holocaust? Primo Levi herkent zich in Job en verdiept zich in het gelijknamige Bijbelboek. Hij ziet liever dat er géén god is dan een onbarmhartige god die de wereld willekeurig bestuurt want zo’n god is voor hem onverdraaglijk. Laat dan de mens zichzelf maar redden in de wereld, is zijn gedachte. Primo Levi onderkent als wetenschapper het belang van wetenschappelijke kennis maar beseft ook dat wetenschap geen antwoord op de meest wezenlijke vragen van mensen kan geven: “… wetenschappers hebben respect voor God en voor wie hem geloven, maar ze zijn terughoudend om te vroeg een interventie toe te geven, voordat ze alle andere mogelijkheden hebben uitgeput” (p. 132 – 133). Op deze manier houden wetenschap en geloof elk hun eigen positie, invalshoek en zo hoort het ook te zijn. Wetenschap kán niets over God zeggen en een gelovig mens mág iets over God zeggen. Als wetenschapper is Primo Levi toch vanuit een diepe persoonlijke betrokkenheid bezig met de vraag naar God en dat heeft alles met zijn ervaringen in de Tweede Wereldoorlog te maken. Primo Levi ziet zijn persoonlijke verhaal over wat hij in Auschwitz heeft meegemaakt als een onderdeel van nieuwe verhalen over God en mens, vergelijkbaar met de verhalen in de bijbel. Het gaat over het wezen van de mens, de zin van het bestaan, over lijden dat een mens overkomt of door anderen wordt toegebracht, over wie of wat ons leven richting geeft. De verhalen van de bijbel zetten zich voort in menselijke verhalen waarin dezelfde levens- en geloofsvragen ter sprake komen. Hoewel Primo Levi zegt niet-gelovig te zijn, is zijn taal wel uitermate religieus en betrekt hij de Joodse bijbel maar ook het Nieuwe Testament in zijn betoog. Primo Levi kan geen diepere zin ontdekken in het feit dat hij Auschwitz heeft overleefd en geeft het lijden geen zin. Overleven is een kwestie van willekeur en geen goddelijke wilsbeschikking. Het feit dat je overleeft, lijkt in eerste instantie mooi maar het kan je ook een gevoel van schuld en schaamte bezorgen: waarom ík wel en zoveel anderen niet? Primo Levi heeft een open blik naar mensen, zelfs naar degene die hem dit aandoen want de scheidslijn tussen slachtoffer en dader is minder duidelijk dan je zou denken. Hannah Ahrendt wijst daar ook op in haar verslag van de berechting van Eichmann en ontdekt dat hij geen monsterlijk mens is. Dat maakt het raadsel van de Holocaust alleen maar groter. Naarmate de afstand tot de Tweede Wereldoorlog groter wordt, ontstaat er meer moeite én behoefte om het gemakkelijke zwart-wit schema van goede en foute mensen te verlaten en groeit de ruimte voor een genuanceerde benadering. Primo Levi ziet de mens die zonder god leeft als iemand die op zichzelf is aangewezen om zijn leven in te richten. Joyce Rondaij refereert aan een tijdgenoot van Primo Levi, de Duitse theoloog Bonhoeffer die stelde dat de mens diende te leven alsof er geen god bestond. Hij bedoelt daarmee de menselijke verantwoordelijkheid voor het leven, de mens die zelfstandig en mondig in het leven staat en niet weerloos op een god terugvalt aan wie hij de regie overgeeft en die vervolgens verantwoordelijk wordt gehouden voor datgene waartoe de mens zelf niet in staat is. De gedachtegang van Primo Levi gaat in diezelfde richting want hij doet ook een sterk appèl op de menselijke kracht en zelfstandigheid. Het zou interessant zijn om Bonhoeffer en Primo Levi in een vergelijkende studie nog eens dieper naast elkaar te zetten omdat het waarschijnlijk interessante gezichtspunten zou opleveren. Het lijkt erop dat Primo Levi Bonhoeffer niet heeft gekend maar ik veronderstel wel dat hij zich zeer door hem aangesproken zou voelen omdat hun theologische visie op de mens veel verwantschap vertoont maar ook hun visie op God heeft de nodige raakvlakken. Joyce Rondaij plaatst Primo Levi in deze studie in een breder kader van allerlei theologen en filosofen. Dat hoort bij een dissertatie maar maakt dit boek niet direct voor iedereen gemakkelijk toegankelijk. De ondertitel Verhalen van een nieuwe Bijbel suggereert wellicht een grote mate van leesbaarheid bij de niets vermoedende lezer die vervolgens tot de ontdekking komt dat het niet zozeer verhalen zijn maar een diepgravende academische studie. Joyce Rondaij ziet als doel van haar studie “… na te gaan hoe Levi zich afkeert van traditionele religie en tegelijkertijd verwijst naar religieuze thema’s en verhalen, terwijl hij nadenkt over het menselijk leven” (p. 218). Zij verdiept zich in Primo Levi en legt de vinger bij deze intrigerende dualiteit maar ergens blijft het een mysterie hoe een niet-gelovig mens toch zo gebiologeerd is door religie. Joyce Rondaij is theologe en schreef haar masterscriptie en vorig jaar haar dissertatie over Primo Levi. Dit boek Primo Levi Na God is de vertaling en bewerking van haar dissertatie en vraagt wel het nodige van de lezer maar geeft daar ook veel voor terug. — Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
