Moeders aller ontwerptekeningen
[Recensie] Het Amsterdamse Rijksmuseum bezit een relatief jonge collectie “design- tekeningen” uit de periode 1500-1900, die tot nu nog niet geëxposeerd werd. Senior-conservator Dr Reinier Baarsen koos 220 bladen die hij – voor tentoonstelling en dit boek – selecteerde op twaalf thema’s. Zeker in boekvorm biedt Design Drawings from the Rijksmuseum, 1500-1900 een doorwrochte inzage in de tekening als studie, ontwerp voor een object of als presentatie. De vormgeving door Beukers Scholma helpt daarbij door een uiterst slimme ingreep. Het begin van ieder hoofdstuk is in het boekblok uit gestanst. Door deze ’tabjes’ kun je meteen de tekst opslaan, passend bij de catalogus als naslagwerk. Puur voor het mooie zijn de vier grote ‘medaillons’ met details van tekeningen op het omslag.
Half november kocht het Rijksmuseum een twee meter hoge kast van glanzend zwart ebbenhout, versierd met gestoken figuren en ingelegde paarlemoeren tulpen met vlinders en libellen. Maker is Herman Doomer (ca. 1595-1650), die – voor deze gelegenheid – de bijnaam ‘Rembrandt-van-de-meubelmakers’ kreeg.
Kunstnijverheid verzamelen, zoals deze – overigens niet in het boek besproken – kast, is een minder bekende activiteit van het Rijksmuseum. Toch maakte de verantwoordelijke conservator Reinier Baarsen eerder spraakmakende exposities over de ‘Lelijke Tijd’, de 19de eeuwse periode met overdadig vakmanschap en de 17de eeuwse zogenaamde kwab-stijl. Baarsen toont graag de essentie van de eigen schoonheid van vroegere stijlen in de toegepaste kunst.
Ware weergave
Omdat het Rijksmuseum niet à priori een kunstnijverheidsmuseum is, zoals het Londense Victoria & Albert Museum of Musée des Arts Décoratifs in Parijs, besteedde het Rijks nooit aandacht aan de ontwerptekeningen. In tegenstelling tot het tekenwerk van grote beeldende kunstenaars – Michelangelo, Rubens, Rembrandt- bleef bij deze tekeningen de maker meestal onbekend en onbemind. Als verzamelobject zijn ze nog relatief betaalbaar. Vaak werden de tekeningen na het voltooien van vaas, haardscherm, koets, serveerblad, deurslot, kandelaber of commode weggegooid.
Het mooiste is natuurlijk wanneer een blad bij het uiteindelijke voorwerp kan worden gevoegd. Dat is zo bij een zilveren kan van Adam van Vianen (circa 1625). Opmerkelijk is dat de bijna fotorealistische tekening op ware grootte van een eeuw later dateert. Baarssen legt uit dat de kan deel uitmaakte van een 33-delige groep zilverobjecten die in opdracht van de luxe metalen-keurmeester Antonius III Grill verkocht werd. De tekening fungeerde derhalve als ware weergave.
Niks artistieks
Elk ontwerpproces begint met tekenen voor je een ruimtelijk model maakt. In het beroepsonderwijs leerden jonge ambachtslieden het eerst vormen, constructies en ornamenten nauwkeurig uit te tekenen – per sé geen artistiek schetsen dus. Er zijn aandoenlijk onhandige studietekeningen, die als oefening dienden. De meeste tekeningen zijn geen vage schetsen maar uitgesproken ontwerpen, zij het zonder maataanduidingen als bij de werktekening of bouwkundige blauwdruk.
De maker moest de opdrachtgever vooraf laten zien hoe de vorm en volume er gingen uitzien. Met wat kleurtjes en opgehoogde witpartijen werden de decoraties gesuggereerd. Onduidelijk is of de tekenaar altijd dezelfde is als de uitvoerder. Of stond deze onder supervisie van de meester-ambachtskunstenaar?
Keramist/kleinsculptuurmaker Joseph Chéret geeft een vlotte impressie van een Art Nouveau-vaasje, die hij alleen als vakman zal kunnen maken.
Bij een haardscherm, een orgelklok uit de 18de en 19de eeuw zie je de stripachtige tekenstijl van moderne ontwerpers van de Wiener Werkstätte en zelfs het postmodernisme rond 1980 terug. Maar dat komt natuurlijk door onze 21ste eeuwse bril.
—
In iets andere versie gepubliceerd op Alleroogen
Design Museum Den Bosch, www.designmuseum.nl: tot 13 februari 2023 , daarna in Fondation Custodia, Parijs van 25 februari tot 14 mei 2023.
