Hoopvol (en) rationeel
[Recensie] Zijn mensen hopeloos irrationeel? Je hoeft niet lang door alle waanzin op social media rond te hangen om een wanhopig “Ja!” te concluderen. Van QAnon tot aanhangers van de theorie van de platte aarde: er is genoeg om je over te verbazen. Met die bizarre theorieën in het achterhoofd, hoeft het niet te verbazen dat ook de wetenschap van tijd tot tijd lijkt te concluderen dat de mens niet voor redelijkheid in de wieg is gelegd. We maken aan de lopende band denkfouten en zijn consequent geneigd naar gewenste conclusies toe te redeneren, in plaats van objectief te zoeken naar waarheid. Het pleit lijkt dus beslecht: we zijn verloren.
Of toch niet? Steven Pinker, experimenteel psycholoog en professor aan de Universiteit van Harvard, betoogt in Rationaliteit dat laatste. Zijn nieuwste boek is op de eerste plek een vurig pleidooi voor rationeel denken. Maar, erkent Pinker, rationeel denken gaat niet vanzelf. Mensen zijn geen logische calculatoren. De inhoud van een vraagstelling kleurt bijvoorbeeld onze manier van denken. Proefpersonen die moeite hebben met logische puzzels, blijken ineens correct te kunnen redeneren wanneer een vraagstelling aansluit bij hun leefwereld.
Dat is geen gebrek van de menselijke soort, meent de psycholoog. Wie oog heeft voor de menselijke conditie, begrijpt maar al te goed waarom we gebouwd zijn zoals we gebouwd zijn. Wie wil overleven in de omgeving waarin onze voorvaderen opgroeiden, heeft weinig aan abstracte logica. Zo iemand heeft snelle denkpaden in zijn hersenen nodig. Er zijn talloze redelijke verklaringen waarom mensen zich ogenschijnlijk irrationeel gedragen. Het boek staat dan ook vol met amusante voorbeelden van schijnbaar irrationeel gedrag dat door een perspectiefwisseling plots volkomen verklaarbaar is.
Maar daarmee is niet gezegd dat mensen zich altijd eigenlijk wél rationeel gedragen. Zoals gezegd, rationeel denken gaat niet vanzelf, al helemaal niet in contexten die niet aansluiten op de onmiddellijke leefomgeving van mensen. Om zich enigszins redelijk door zulke contexten heen te kunnen worstelen, zet Pinker enkele rationele redeneermethoden voor zijn lezers op een rij. Hij begint met klassieke logica, en behandelt vervolgens achtereenvolgens kansrekening, bayesiaanse argumentatie, nutsmaximalisatie, statistische besliskunde, speltheorie en correlatie en causaliteit. Voor iedereen valt hier wel iets te leren.
Met name het hoofdstuk over bayesiaanse argumentatie bevat een schat aan informatie voor de omgang met statistische informatie in het dagelijks leven. De regel van Bayes kun je als volgt schematisch weergeven: a-posteriori-kans = (a-priori-kans x aannemelijkheid van de data) / gangbaarheid van de data. In gewonemensentaal betekent dat ongeveer zoiets: bij de interpretatie van de informatie die een test je verschaft, moet je meewegen hoe gangbaar het verschijnsel dat je meet überhaupt is.
Pinker geeft het volgende voorbeeld:
“Stel dat de prevalentie van borstkanker onder de vrouwelijke bevolking 1 procent is. Stel dat de betrouwbaarheid van een borstkankeronderzoek (het aantal terecht positieve uitslagen) 90 procent is. Stel dat het aantal vals-positieve uitslagen negen procent is. Een vrouw is positief getest. Hoe groot is dan de kans dat zij de ziekte heeft?”
Je zou denken: 90 procent. Toch? Of… in elk geval ergens rond de 90 procent? Fout! Het juiste antwoord is: 9 procent. Precies, een “9” zonder “0” erachteraan. De rekensom ziet er als volgt uit:
“Van elke 1000 vrouwen hebben er 10 borstkanker (dat is de prevalentie). Van die 10 vrouwen die borstkanker hebben, zullen er 9 positief testen (dat is de sensitiviteit van de test). Van de 990 vrouwen zonder borstkanker zullen er ongeveer 89 toch positief testen (dat is de vals-positievenratio). (…) [I]n totaal krijgen 98 van deze [1000] vrouwen een positieve uitslag, 9 daarvan hebben kanker; 9 gedeeld door 98 is pakweg 9 procent – daar heb je het antwoord.”
Een ontboezeming: een studie filosofie (en een overdaad aan zelfvertrouwen als het op redenen aankomt) ten spijt, trapte ik hier met open ogen in! Dat toont aan hoe belangrijk het is om te blijven oefenen in rationeel denken, zelfs wanneer een groot deel van je opleiding erin bestond denkfouten te herkennen en bloot te leggen.
Maar rationaliteit is niet alleen belangrijk voor het interpreteren van medische tests of filosofische teksten. Pinker wijst op het belang van rationaliteit voor de samenleving als geheel. We hebben eigenlijk twee opties wat betreft het inrichten van onze samenleving: we kunnen zaken ofwel met dialoog oplossen, ofwel met geweld. Als we voor dat eerste kiezen, dan moeten we wel rationaliteit omarmen. Zonder rationaliteit zou elke vorm van argumentatie immers alle grond verliezen. Hoe zouden we ooit tot overeenstemming met andersdenkenden kunnen komen als we de waarheid van iemands premissen en gevolgtrekkingen kunnen erkennen, maar desondanks zonder te knipperen diens conclusie zouden mogen verwerpen? Elk gesprek zou tevergeefs zijn, en de dialoog zou, om de orde te kunnen blijven bewaren, al gauw plaats moeten maken voor geweld.
In zijn conclusie spoort Pinker zijn lezers dan ook aan om rationaliteit te omarmen. Meer nog, hij prijst een ethos aan, waarin het hoogste doel niet is om discussies te winnen, maar waarbij rationaliteit centraal staat in een zoektocht naar de waarheid. Daarvoor is het nodig dat ieders argumenten op de weegschaal van het rationeel denken worden gewogen, en verworpen wanneer ze te licht zijn bevonden – ook wanneer ze van jezelf of jouw groep zijn! Het is een betoog dat ik van harte kan onderschrijven. Het leven is meer dan discussies winnen. Wie zich laat leiden door de rede, bewijst met elke denkstap dat de mensheid allesbehalve verloren hoeft te zijn.
En trouwens, de beste manier om een rationele discussie te winnen is door de waarheid aan je zijde te hebben, dat is mooi meegenomen.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De leesclub van alles
