"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Re-considering the burden of disease

Woensdag, 23 mei, 2018

Geschreven door: Onbekend
Artikel door: Karin de Leeuw

Over de historische studie van epidemieën

[Recensie] We doen het niet zo vaak op de geschiedenispagina van De Leesclub van Alles, vaktijdschriften bespreken. Dat lijkt ook logisch. Die zijn niet bestemd voor het grote publiek. Toch zijn er soms themanummers die te aardig zijn om ze de belangstellende leek te onthouden. Vandaar dat hier een uitgave besproken wordt van The Low Countries Journal of Social and Economic History Jaargang 14, nummer 4 (2017) een special over epidemieën in de Lage Landen.

Vier ziekten, uit vier verschillende perioden in de geschiedenis komen aan bod in dit themanummer. Ik zou bijna zeggen, onvermijdelijk, hebben we het eerst over de Pest in de middeleeuwen. Daarna volgt een artikel over de pokken in de vroeg moderne tijd en vervolgens worden tuberculose en Mesothelioma, de kanker veroorzaakt door asbest. Vier ziekten die grote groepen mensen fataal werden, in heel verschillende tijden en diverse oorzaken. Het zijn ook epidimieën die de historicus op verschillende manieren moet bestuderen, gezien de grote verschillen in de historische bronnen die beschikbaar zijn. Dat is een interessant scala om een beeld te krijgen van het hedendaags onderzoek op het gebied van historisch medisch onderzoek, maar ook over de problemen van de statistiek bij onderzoek naar verschillende tijden.

Opmerkelijk is de invalshoek bij het artikel over tuberculose. Hierbij wordt speciaal gefocust op hoge sterfte van vrouwen in het laatste kwart van de negentiende eeuw. Terwijl tegenwoordig de levensverwachting van vrouwen gemiddeld hoger is dan die van mannen, was dat in het verleden niet altijd het geval. Met name meisjes en vrouwen in de vruchtbare jaren stierven toen vaker dan mannen en haalden daarmee het levensverwachting cijfer omlaag. Tot nu toe werd vaak aangenomen dat dit te maken had met sterfte in en rond het kraambed. Het werd een natuurlijk nadeel van vrouwen genoemd. De onderzoeksters Angélique Janssens en Elien van Dongen hebben hier echter kritisch naar gekeken. Nog afgezien van het feit dat kraambedsterfte de hogere mortaliteit van meisjes tussen de 4 en de 14 niet kan verklaren, constateren zij ook dat kraambedsterfte het gevolg kan zijn van het feit dat vrouwen in een slechte conditie verkeerden. De laatste weken van een zwangerschap en een bevalling zijn dan risicovol. De weerstand tegen ziekten en infecties neemt af. Veel hangt dan af van de registratie van de overlijdensoorzaak: is het bijvoorbeeld tbc of sterfte rond de bevalling? Heden ten dagen treffen we een soortgelijke spraakverwarring aan. In 2013 zijn nieuwe richtlijnen uitgegaan voor de registratie van doodsoorzaken. Zo kan het zijn dat iemand die voorheen overleden was aan longontsteking, nu geregistreerd wordt als overleden ten gevolge van dementie. De dementie wordt dan gezien als de ondermijnende en doorslaggevende factor, waardoor de patiënt aan longontsteking overleed.

Voor de dood door tuberculose en andere longaandoeningen in de laatste vijfentwintig jaar van de negentiende eeuw stellen de onderzoeksters vast dat deze vaak te maken hadden met de voedselsituatie van de betrokkene.

Pf

Het zal duidelijk zijn dat we wanneer we over de Pest in de veertiende en vijftien eeuw spreken er nog grotere spraakverwarring is in de bronnen. Van een uniforme registratie is geen sprake en waar al consequent opgetekend werd, daar zijn bronnen vaak verloren gegaan of onvolledig overgeleverd. Tot aan de zestiende eeuw vond er geen standaard registratie bijgehouden. Daarna worden overlijdens gemeld in kerkregisters, maar daar wordt geen doodsoorzaak opgetekend. Bovendien werden termen vaak anders gewend dan wij nu gebruikt zijn. De Plaag, in middeleeuwse en vroeg-moderne literatuur kan alles betekenen wat op een epidemie lijkt. Koorts kan naast temperatuurverhoging ook staan voor malaria, pokken, mazelen, tyfus of dysenterie.

Onderzoeker Joris Roosen zag zich genoodzaakt gebruik te maken van een ongebruikelijke bron: belastingen rond grondoverdracht bij overlijden. Hij legde een grote database aan voor het graafschap Henegouwen in zuidwest België. Daarbij registreerde hij ruim 25.000 van dergelijke transacties in de periode 1349-1450.

Een aantal, in vakkringen meestal als waar aangenomen, feiten gaat Roosen te lijf. Hij houdt de aanname tegen het licht dat de eerste golf van de Pest hard toesloeg, maar dat volgende epidemieën milder waren omdat degenen die een eerdere ziektegolf hadden overleefd weerstand hadden opgebouwd of zelfs immuun waren. Roosen toont aan dat latere epidemieën helaas niet milder waren. Ook met meningen over verschillen tussen stad en platteland moet hij corrigeren, evenals een verschillen tussen seksen in de gevoeligheid voor de ziekten. De auteur geeft ook nieuwe onderzoeksmogelijkheden en – vragen aan. Zo zou men met de huidige stand van de techniek mogelijk meer onderzoek dan voorheen kunnen doen naar de verandering in de epidemiologische kenmerken die optraden gedurende middeleeuwen. Microbiologen zouden hierbij een rol kunnen spelen. Het onderzoek heeft ook een actuele kant: waar de pokken officieel tot uitgestorven ziekte zijn verklaard, duikt de pest nog in uithoeken op en wordt er wel gesproken van een mogelijkheid dat de ziekte een revival zal doormaken, dan wel als chemisch wapen kan worden ingezet.

Drie stadia zouden samenlevingen doormaken op het gebied van grote uitbraken van ziekten met hoge sterfte. Dit is althans de theorie van de epidemioloog Abdel-Ramid Omran uit 1971.

Ten eerste is er de periode waarin voedseltekorten en infecties en overdraagbare parasieten verantwoordelijk waren voor epidemieën. Daarna volgt de periode van niet-overdraagbare ziekten die met name epidemische vormen aannemen wanneer de levensverwachting stijgt.

In de derde fase komen er ziekten bij die te maken hebben met de hoge levensverwachting. Kanker en hart- en vaatziekten vallen onder deze noemer.

Een aparte groep vormen de ziekten die wij mensen elkaar door ons handelen aandoen. Mesothelioma is er een voorbeeld van. Lang nadat de kankerverwekkende uitwerking bekend was geworden, stelden sommige bedrijven hun werknemers er nog aan bloot.

Deze special van een vaktijdschrift is geen ‘lekker weglezen’ verhaal over enge ziektes. Het is ook nauwelijks geïllustreerd. Er staan meer statistieken in dan plaatjes. Dit type werken is voor de meer dan oppervlakkige geïnteresseerde in een bepaald onderwerp echter goed te lezen (mits hij Engels leest, want ja, schrijven in je moedertaal is geen gebruik in de academische wereld). Het lastige voor de amateur historicus is dat dit soort artikelen hem vaak ook niet bereiken en voor de wetenschapper is het een gemiste kans dat geen bredere kring van belangstellenden kennis neemt van zijn werk. Vandaar toch een keer een dergelijk signalement in deze rubriek. De bundel is ook niet in de reguliere boekhandel te krijgen, maar u kunt het wel bestellen bij de uitgever: www.verloren.nl.

–-

Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles