De kleur van zand
“We moeten gehoord worden. Het is menselijk om gehoord te willen worden. Als we niet gehoord worden, bestaan we niet.
Je wenst niet te worden lastig gevallen met de geschiedenissen van mensen die er niet toe doen, met het leed van mensen die er niet toe doen.”
[Recensie] Wie bepaalt wie er toe doet? Nobelprijslaureate Toni Morrison (1931-2019) illustreert in Recitatief, haar enige kortverhaal, hoe een bewuste opdeling van de samenleving volgens raciale kenmerken een gedeeld mens-zijn miskent. De codes op gebied van ras, cultuur en klasse zitten zo diep verankerd in ons bestaan, dat we vaak niet beseffen hoezeer ze onze houding bepalen. In het uitgebreide voorwoord confronteert Zadie Smith ons al met de neiging tot categoriseren en met ontelbare ingebakken vooroordelen. Moeilijk te bepalen of je Smiths voorwoord beter voor of na het verhaal leest.
Recitatief is bedoeld als experiment. In dit verhaal over twee meisjes (later vrouwen), de een zwart, de ander wit, onderzoekt Morrison alternatieven om verschillen voor te stellen zonder ze te minimaliseren of te codificeren. Ze geeft haar personages Twyla en Roberta kenmerken mee die via associaties, vooroordelen, clichés op een bepaalde huidskleur kunnen wijzen. We zoeken aanwijzingen in wat ze eten, wat ze dragen, naar welke muziek ze luisteren en hoe ze spreken. Toch krijgen we nergens bevestiging van onze vermoedens. Morrison belet de lezer consequent om de labels zwart of wit toe te kennen aan haar personages.
Weeskinderen
Hoewel Twyla en Roberta in de (abstracte) maatschappelijke context zowat tegengesteld aan elkaar zijn, liggen de zaken in hun concrete levens veel complexer. Ze hebben nogal wat gemeen. Allebei zijn ze door een onkundige moeder in een tehuis voor weeskinderen gedumpt. Omdat ze geen ‘echte’ weeskinderen zijn, worden ze beiden door de andere bewoners uitgesloten. Ze zijn op elkaar aangewezen en worden vriendinnen. Samen richten ze hun gedeelde frustratie op de kreupele, stomme keukenhulp Maggie. In deze fase van hun leven doet het etnische verschil tussen beide meisjes er helemaal niet toe.
Pas wanneer Twyla en Roberta het tehuis verlaten, zal hun afkomst cruciaal blijken: de basis waarop ze hun toekomst, maatschappelijke status, levensvisie zullen bouwen. Zal hun huidskleur bepalen met wie ze zullen huwen, waar ze zullen wonen en werken, waar hun kinderen naar school zullen gaan? Op een dag komen ze lijnrecht tegenover elkaar te staan tijdens een demonstratie. Ook dan zijn ze, ditmaal als ‘vijanden’, op elkaar aangewezen (“mijn bord sloeg nergens op zonder dat van Roberta”).
Intrigerend en confronterend
Was Maggie, de keukenhulp waar ze hun frustratie destijds samen op richtten, zwart, wit, zandkleurig? Hebben ze haar uitgescholden, zelfs geschopt? Wanneer hun wegen, jaren na hun vertrek uit het tehuis, opnieuw kruisen, stellen Twyla en Roberta elkaar die vragen. Hun herinneringen aan de gebeurtenis met Maggie blijken volkomen verschillend. Behalve de huidskleur van beide vrouwen, komen we evenmin te weten hoe de vork precies in de steel zat met Maggie. Net deze ambiguïteit maakt van Recitatief een buitengewoon intrigerend en confronterend verhaal.
Exclusieve categorieën
Is een construct als ras, louter een stempel, in staat om een leven in een maatschappelijk wenselijke geachte richting te dirigeren? Wanneer in een mensenleven (en hoe) begint dat dirigeren? Morrison dwingt haar lezers te erkennen dat er heel wat mogelijke categorieën zijn om mensen in te delen. Tegelijk toont ze de ontmenselijking die daaruit voortvloeit en de neiging om, zeker bij crisissen, de categorie van de “nobody” te creëren: de zondebok, het slachtoffer.
Toch nuanceert Morrison. Volgens haar houden we terecht vast aan het “wij”: wat ons als groep kenmerkt is ons immers dierbaar, met als kanttekening dat wat ons kenmerkt, verschilt van wat intrinsiek is. De opdeling in exclusieve categorieën als zwart en wit sluiten vereniging op basis van andere gedeelde kenmerken veelal uit. Morrison had haar leven lang een hekel aan welke categorie dan ook. In een interview verklaarde ze dat ze met haar werk wilde verruimen in plaats van inperken, deuren wilde openen in plaats van ze te sluiten, altijd ruimte wilde laten voor een zekere ambiguïteit. Met Recitatief is ze daar zeker in geslaagd.
—
Eerder verschenen op Geen dag zonder boek
