De vele gezichten van de Reformatie
[Recensie/essay] Heeft het zin om de geschiedenis in periodes op te delen? De beroemde Franse historicus en mediëvist Jacques le Goff (1924-2014) vraagt zich in zijn laatste boek Must We Divide History Into Periods? (2015) af of er geen sprake is van één lange voortschrijdende ontwikkeling. De leus van de Annales-school was om het ‘longue durée’ van de geschiedenis te accentueren, een uitdrukking gemunt door Fernand Braudel. In plaats van veldslagen, conflicten tussen koningshuizen en een systematisering van het historische verloop langs vaste jaargetallen, prefereerde de Annales-school een langer perspectief met nadruk op sociale, psychologische en geografische factoren. Deze diepere zienswijze met oog voor onderliggende mechanismen en de focus op een breder segment van de bevolking had veel invloed op latere geschiedschrijving.
Gelijktijdig bracht het ‘longue durée’ een vervaging met zich mee. Zekerheden kwamen op losse schroeven te staan en niets lijkt meer vanzelfsprekend. Le Goff heeft moeite om de renaissance los te zien van de middeleeuwen. Hij vraagt zich af of het gerechtvaardigd is te spreken over een breuk met het verleden en deze periode te zien als een zelfstandige inleiding tot wat wij ‘het moderne’ noemen. Als de renaissance een nauwelijks te onderscheiden periode is geweest blijven andere keurig afgebakende tijdperken dan overeind?
Reformaties
In lijn hiermee gaf Carlos M. N. Eire zijn laatste boek de titel: Reformations. Eire spreekt niet over een in tijd en ruimte begrensde reformatie, maar over reformaties in meervoud. Een van die reformaties is de katholieke vernieuwingsdrang die volgens hem al begon voordat Luther zijn stellingen in Wittenberg lanceerde. Niet alleen bij wat later het protestantisme genoemd zou worden bestond een behoefte te ageren tegen de hegemonie van de kerk, in de eigen katholieke gelederen was het al langere tijd onrustig. De overdadige pracht en praal van de kerk en haar dienaars werden gezien als onmiskenbare symptomen van een corrupt systeem. De fluwelen gewaden, glinsterende edelstenen en de alomtegenwoordig vergulde parafernalia en andere vormen van machtsvertoon, waren voor veel oprecht gelovigen een doorn in het oog.
Carlos Eire (Cuba, 1950) is een historicus die zich specialiseerde in de late middeleeuwen en in het ontstaan van het vroege Europa. Eerder schreef hij de fascinerende studie War Against the Idols waarin hij stelt dat de beeldenstorm geen bijproduct van de Reformatie was, maar een centraal onderdeel van haar ideologie. Alles wat het zicht op de ware religie belemmerde, moest worden opgeruimd. Het gehele rekwisiet van de katholieke kerk werd verdachte en diende zonder pardon te worden vernietigd. De ondertitel The Early Modern World, 1450-1650 verwijst naar de reformatie die haar wortels heeft in het humanisme van de late middeleeuwen. In Erasmus zagen veel reformatoren een lichtend voorbeeld hoewel Erasmus formeel nooit afstand van zijn katholicisme heeft genomen.
Verder beschrijft Eire het conflict tussen de lutheranen en de reformatie in Zwitserland, en de tumultueuze ontwikkelingen op de Britse eilanden. Het derde deel is gereserveerd voor de reformatorische ambities binnen het katholicisme zelf. We volgen Ignatius van Loyola en zijn Don Quichot-achtige traject: van een losbandig leven tot het stichten van de machtige orde der Jezuïeten. De Katholieken werden niet minder verrast dan de Protestanten door het wereldwijde succes van deze geestelijke, educatieve en goed georganiseerde organisatie.
Sociaal dynamiet
In het laatste deel van het boek probeert Eire de gevolgen van de godsdienstoorlogen in kaart te brengen. Hoewel veel sociologen religie als sociaal bindmiddel voor een vreedzame samenleving beschouwen, ziet Eire de religieuze dogmatiek en felle retoriek van de verschillende fracties eerder als sociaal dynamiet die de gehele maatschappij dreigt op te blazen. De Hugenoten stonden net zo onverzoenlijk tegenover de Katholieken als de Lutheranen die ook fel gekant waren tegen allerlei andere fracties, inclusief de Wederdopers die normaal gesproken pacifistisch zijn ingesteld. De godsdienstoorlogen veranderden Frankrijk tot een hel op aarde. Toen paus Gregory XII tijdens de Bartholomeusnacht de boodschap over de moordpartijen op de Hugenoten ontving, stuurde hij een gouden roos naar koning Karel IX, verordonneerde hij het zingen van Te Deum én gaf hij Vasari de opdracht drie fresco’s te schilderen met daarop afgebeeld kleurrijke taferelen van het bloedbad. Sinds de Albigensische kruistocht en de afslachting van de Katharen in de dertiende eeuw waren er niet zo veel slachtoffers gemaakt.
Een van de oorzaken van het in de zeventiende eeuw opkomend religieus scepticisme, rationalisme als ook de ontwikkeling van de empirische wetenschap zoekt Carlos Eire in de behoefte afstand te nemen van deze agressieve uitingen van het geloof. De Reformatie kan gezien worden als de bliksemafleider die de hoog opgelopen spanningen omzette in secularisatie en verlichting. Zo heeft de katholieke historicus Brad Gregory zijn laatste boek de titel gegeven The Unintended Reformation. Hij sluit hiermee aan bij de befaamde thesis van Max Weber over de beslissende rol van het protestantisme in de opkomst van het moderne kapitalisme. Volgens Weber drukte het arbeidsethos en de spaarzaamheid van de Calvinisten zijn stempel op het vroege modernisme. Wat we ook vinden van deze hypothese, zijn beroemde formulering over de onttoverde wereld en de ijzeren kooi van het rationalisme is niet meer weg te denken uit het hedendaagse vocabulaire.
Utopia
Net als Montaigne dat later zou doen, speelde Erasmus een neutrale en verzoenende rol in de escalerende conflicten. Erasmus onderhield contacten met zowel Luther als Thomas More die niets met Luther te maken wilde hebben. More verwierf faam met zijn korte werk Utopia, dat afwisselend serieus of met een korreltje zout genomen wordt. Deze ‘blueprint’ voor een ideale samenleving is ongetwijfeld eerder een verholen kritiek op zijn eigen tijd dan de opmaat naar een totalitair 1984 die veel lezers erin menen te zien.
Een minder verlicht persoon en de gedoodverfde kandidaat voor de meest wrede van alle Protestanten was Johan van Leiden. In meedogenloosheid overtreft hij verreweg Calvijn. Dat de naam van Calvijn zo bezoedeld lijkt, is in grote mate afhankelijk van de geschriften van zijn vele tegenstanders. Niet in de laatste plaats dankzij Stefan Zweigs Castellio contra Calvijn uit 1942. Het is niet moeilijk achteraf stelling te nemen voor de vrijzinnige humanist Castellio, maar we neigen te vergeten dat Calvijn zelf een humanistische achtergrond had. Calvijn was weliswaar een rechtlijnige fundamentalist, maar Zweigs vergelijking met Hitler gaat mank. In haar laatste boek Strange Gods spreekt Susan Jacoby over Zweigs “vernietigend correcte” beschrijving van Calvijn. Hiermee besmeurt zij het blazoen van Calvijn alsof hij een despotisch aangelegde misantroop of terrorist zou zijn. Een treffender omschrijving is afkomstig van Herman Bavinck die Calvijn “een duister genie” noemde.
Bernhard Knipperdolling
Johan van Leiden was de aanvoerder van de Anabaptisten in Münster. Het anabaptisme was een over het algemeen pacifistische leer die onder meer het dopen van kinderen veroordeelde. Dit werd natuurlijk beschouwd als ketterij en de wederdopers werden dan ook over half Europa vervolgd. De anabaptisten waren echter niet allemaal pacifisten.
Zo introduceerde anabaptist Johan van Leiden in Münster een waar schrikbewind, en zijn doldrieste volgers vatten het idee op dat Jezus in 1534 tijdens Pasen zou terugkomen. Economische hervormingen werden in communistische stijl ingevoerd waarbij alle private eigendommen werden geconfisqueerd. Gewoon geld zou niet meer nodig zijn in de heilige stad die bruiste van louter gelovigen. Het eten werd broederlijk verdeeld en alle boeken behalve de Bijbel werden verbrand. Münster werd omgedoopt tot ‘Israël’ en de burgemeester met de fabelachtige naam Bernhard Knipperdolling werd de nieuwe scherprechter. Piepers werden snel onthoofd. Ondertussen had Johan alle rijkdommen voor zichzelf vergaard, polygamie ingevoerd en niet minder dan zestien vrouwen genomen.
Dit kon nooit goed aflopen. Een gemeenschappelijk luthers-katholiek-leger bezette dan ook de stad. De scheiding tussen vriend en vijand was in realiteit dus niet altijd waterdicht: bij een acuut probleem bleken de confessionele tegenstanders heel goed te kunnen samenwerken. De bevolking werd afgeslacht, en Johan van Leiden en Knipperdolling werden gevangen genomen. Met gloeiende knijptangen werden beiden verminkt alvorens ze in stukjes gehakt werden opgehesen in ijzeren kooien. Nog steeds zijn de kooien te bezichtigen. Ze zijn letterlijk en figuurlijk het toeristisch hoogtepunt van de vroeger zo trotse stad Münster.
Luther en het kwaad
In Reformations maken bekende en minder bekende personages hun opwachting, vaak gekleed in bonte kostuums en met in hun riem een dolk. Een van de meest kleurrijke figuren was de opstandige en visionaire rebel Thomas Müntzer, die later in het voormalige Oost-Duitsland als held op het vijf mark-biljet stond afgebeeld. Müntzer was een van de leiders van de grootschalige boerenopstand die Luther zo meedogenloos de kop indrukte. Na Luthers beruchte woorden “man soll sie zerschmeißen, würgen, stechen, heimlich und öffentlich, wer da kann, wie man einen tollen Hund erschlagen muss” werd Müntzer gevangengenomen en vervolgens, na de obligatorische tortuur, onthoofd. Naderhand nam Luther de verantwoordelijkheid voor het afslachten van naar schatting honderdduizend boeren en burgers. “Hun bloed vloeit over mijn hoofd”, verklaarde hij. Maar Luther probeerde eronderuit te komen door te poneren dat de slachting uiteindelijk gebeurde op bevel van God. De vraag of God hiermee het Kwaad in de wereld creëerde, raast sindsdien met onverminderde kracht voort.
Achteraf kan men zich afvragen of het grote schisma de moeite waard geweest is. De zo vurig omstreden heilige drie-eenheid, om maar een voorbeeld te noemen, uitte zich in de praktijk vaak in hangen, trekken en vierendelen. Europa werd tot op het bot gespleten en de diepe wonden zouden nooit helemaal genezen.
Scandinavië
Twee jaar geleden, in 2017, vierde de Reformatie haar vijfhonderdjarig jubileum. Hoewel de markt overspoeld werd met herinneringen aan deze zowel denkwaardige als omstreden periode zal dit monumentale boek van Carlos Eire niet makkelijk te overtreffen zijn. Reformations, The Early Modern World 1450-1650 is zowel grondig als caleidoscopisch en omvat een waardevolle bibliografie van zeventig pagina’s. Het enige opvallende mankement is het stilzwijgen over de Scandinavische landen waar het protestantisme zo succesvol en standvastig geweest is. Misschien vindt Eire dat Olaus Petri of Hans Tausen niet dezelfde magnetische aantrekkingskracht hadden als de fysiek aanwezige Luther en de etherische Calvijn.
—
Dit is een bewerkte versie van de bespreking zoals deze eerder is verschenen in De Nederlandse boekengids.
