Het lot van een burgemeester in oorlogstijd
[Signalering] J.G. Boot publiceerde in 1967 zijn oorlogsdagboek Burgemeester in Bezettingstijd. In het boek beschrijft hij de grote morele dilemma’s waaraan hij als burgemeester in de Tweede Wereldoorlog was blootgesteld. De titel van het boek is een metafoor geworden voor mensen die in hun politieke of maatschappelijke positie onmogelijke keuzes moeten maken. Boot noemt het “de voornaamste taak van een burgemeester in bezettingstijd bemiddelaar te zijn tussen bezetter en bevolking”.
NIOD-Historicus Peter Romijn onderzocht het lokale bestuur in Nederland in de Tweede Wereldoorlog. Hij concludeert in Burgemeesters in oorlogstijd. Besturen onder de Duitse bezetter (2006) dat de burgemeesters die aanbleven van het lokaal bestuur een instrument van de Duitse macht hebben gemaakt. Aan deze boeken heeft journalist Arend Hulshof een indrukwekkend boek toegevoegd over het burgemeesterschap van zijn overgrootvader Johannes Rijpstra van Zelhem, een vriend en bestuurlijke buurman van Boot. Ook Rijpstra besloot aan te blijven en dus pijnlijke concessies aan de bezetter te doen. Waarom? Zodat hij voor de inwoners van zijn gemeente erger kon voorkomen en ze kon helpen bij hun persoonlijke verzet tegen de Duitsers. Die arresteerden hem in 1944. Hij heeft de oorlog niet overleefd en zich dus niet hoeven verantwoorden. Hulshof heeft met veel mensen gesproken, met familieleden, onder wie een burgemeester, maar ook met inwoners van Zelhem. Die hebben de keuze van hun burgemeester begrepen en hem zelfs als een verzetsheld gezien, maar Joodse Zelhemmers kunnen hem zijn bereidheid om borden Voor Joden Verboden te plaatsen kwalijk genomen hebben.
Hulshof relativeert de waardering voor zijn overgrootvader door vast te stellen dat zijn dood in Duitse gevangenschap positieve invloed op de beoordeling achteraf heeft gehad. Hij heeft onderzocht hoe de keuze van burgemeesters na de oorlog werd beoordeeld en geeft de lezer een verbijsterend inzicht in de kille en formalistische criteria die werden gebruikt om die burgemeesters in goed en fout te verdelen. Hulshof concludeert dat de afwegingen van de meeste burgemeesters het begrijpelijke midden hielden tussen bestuurlijke strategie en persoonlijk lijfsbehoud. Wij kunnen hun afwegingen achteraf moeilijk beoordelen, laat staan veroordelen. Een boek voor iedereen die in zijn bestuurlijke bestaan met dilemma’s geconfronteerd kan worden.
—
Eerder verschenen in Geschiedenis Magazine
