"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Rode honger

Woensdag, 14 maart, 2018

Geschreven door: Anne Applebaum
Artikel door: Onbekend

Communistische genocide in de Oekraïne

De gevierde Amerikaanse historica Anne Applebaum schreef een opzienbarend boek over de Oekraïense hongersnood waarbij begin jaren 1930 ongeveer vier miljoen mensen omkwamen. “Stalin zag dit niet als het falen van zijn beleid,” zegt ze, “maar precies als het succes ervan. Er was een overwinning behaald. De vijand was verslagen.”

[Interview] In het voorjaar van 1933 maakte Georges Simenon een cruise op de Zwarte Zee. Het schip legde een paar dagen aan in de haven van Odessa en terwijl deze Belgische schrijver door de straten van deze statige Oekraïense stad wandelde viel het hem op dat er wel heel veel hongerige bedelaars langs de gevels lagen. En dat niemand hen ook maar een blik waardig achtte. Moeten we deze ‘malheureux’ niet wat brood toestoppen, vroeg hij een lokale functionaris, waarop deze meewarig het hoofd schudde. “Dit zijn koelakken,” zei hij, “boeren die niet aangepast zijn aan de nieuwe tijd en die gedoemd zijn om uit te sterven. Voortaan wordt hun werk immers door tractoren gedaan. Het heeft dus geen zin om hen brood te geven en hun lijden nog wat langer te rekken. Voor dergelijke nutteloze mensen is in de Sovjetunie geen plaats meer.”

Pas later besefte Simenon dat hij getuige was geweest van de Holodomor, de grote Oekraïense hongersnood die naar schatting 3,9 miljoen slachtoffers maakte, zo’n 13% van de bevolking. Volgens de Amerikaanse historica Anne Applebaum – en niet alleen volgens haar trouwens – werd deze moedwillig uitgelokt. We spraken haar vorige week, toen ze op uitnodiging van de Mr. Hans van Mierlo Stichting in Utrecht was. “Holodomor bestaat uit de Oekraïense woorden holod en mor,” zegt ze, “Het betekent zoveel als uitroeiing door honger. De hongersnood werd niet veroorzaakt door slecht weer of een insectenplaag, maar wel door Stalins politiek. Het was een genocide.”

In 1929 had Stalin besloten dat de toekomst van de Sovjetlandbouw in collectieve boerderijen lag. Vooral in Oekraïne, vanouds de graanschuur van Europa, waarvan de vruchtbare zwarte aarde al door de oude Griekse historicus Herodotos werd geroemd, leidde dat tot gigantische veranderingen. Op korte tijd werd alle land geconfisqueerd. Boeren moesten op grote collectieve boerderijen gaan werken en zo’n tien miljoen van hen trokken weg naar de steden om in de industrie aan de slag te gaan. Maar de collectivisering mislukte en zoals in iedere paranoïde systeem gebeurt, legde Stalin de schuld daarvoor bij sabotage en de onwil van de Oekraïense boeren. Ze dienden dus gestraft te worden. Er werden 25.000 activisten de baan op gestuurd die heel Oekraïne afstroopten op zoek naar voedsel dat die verdomde koelakken voor de overheid verborgen hielden. “Ze trokken in kleine teams van dorp tot dorp,” zegt Applebaum, “niet alleen om het graan in beslag te nemen en dat naar Moskou te sturen, wat al jaren de gewone gang van zaken was, maar ook alle andere voeding, zoals aardappelen, bieten, erwten en alle dieren die ze konden vinden werden meegenomen. Zelfs honden werden ter plekke geslacht en afgevoerd. Op hetzelfde moment werden de grenzen gesloten en bracht men blokkades aan rond de steden, zodat mensen niet daarheen zouden trekken. De Oekraïense boeren zaten dus in de val, en konden alleen maar sterven. De activisten wisten dat en het Kremlin wist dat ook.”

Boekenkrant

De gevolgen waren verschrikkelijk. Mensen stierven op hun land, in hun huis of langs de weg. Kanibalisme was schering en inslag. ’s Avonds waagde niemand zich meer op straat want overal verdwenen mensen. Sommigen aten hun eigen kinderen op en zoals de Italiaanse consul in Charkov aan het thuisfront berichtte, nam de handel in mensenvlees iedere dag toe. “Stalin was perfect op de hoogte,” aldus Applebaum. “Hij regeerde met ijzeren hand en kreeg heel regelmatig brieven van hooggeplaatste Oekraïense partijfunctionarissen die zagen wat er gebeurde en ertegen protesteerden. De smeekbeden om iets te doen begonnen in de lente van 1932. Een van de prominentste Oekraïense partijleden pleegde zelfmoord omdat hij het niet meer aan kon zien. Er kwamen ook regelmatig politierapporten binnen over de situatie en getuigenissen van partijfunctionarissen die per trein Oekraïene doorkruisten en beschreven hoe doods de dorpen en velden er bijlagen. In het voorjaar van 1933 schreef de gevierde auteur Michail Sjolochov, nog steeds bekend omwille van de romanreeks De stille Don, een aantal brieven aan Stalin. De boeren sterven, en het land met hen, schreef hij, waarop Stalin koel antwoordde dat zijn politiek de enige juiste was. In 1921 was de Sovjetunie ook al eens getroffen door een hongersnood waarbij vijf miljoen mensen waren omgekomen, waarvan een half miljoen in Oekraïne. De doden werden toen slachtoffers genoemd. In 1933 was dat niet zo. De doden waren opeens daders geworden, mensen die gestorven waren omdat ze het systeem tegenwerkten. De 3,9 miljoen verhongerde Oekraïeners bewezen dus niet dat Stalins beleid faalde. Nee, ze bewezen net het omgekeerde, dat het een succes was. Er was een overwinning behaald. De vijand was verslagen. En Stalins Oekraïens politieke probleem was meteen ook opgelost.”

Hoezo, had hij het dan niet alleen gemunt op het Oekraïense graan dat rond 1930 37% van de Sovjetunie voedde?

“O nee, er was meer. Parallel aan de Russische Revolutie greep in 1917 ook in Oekraïne een revolutie plaats, stukken liberaler dan die in Sint-Petersburg en Moskou. Zij die een onafhankelijke Oekraïense staat wilden, werden door velen op handen gedragen, zeker wanneer ze eraan toevoegden dat dit geen bolsjewistische staat zou zijn. Voor Stalin vormde die nationalistische beweging een politieke uitdaging. De Oekraïeners hadden het Rode Leger al een paar keer Kiev uit gelazerd. Stel je voor dat Russische steden daar een voorbeeld aan zouden nemen. De Oekraïense culturele elite moest dus verdwijnen. De activisten die de boeren hun voedsel afpakten arresteerden ook alle schrijvers, acteurs, schilders en leden van culturele instellingen. Zelfs het Oekraïens woordenboek werd verboden. Het land moest ontdaan worden van zijn identiteit en een onmondig en kneedbaar deel worden van de Sovjetunie. 200.000 intellectuelen werden gearresteerd en driekwart van alle kerken werd gesloopt. In Kiev moesten ook nog eens alle andere gebouwen die herinnerden aan het Oekraïens verleden tegen de vlakte, want de stad zou een architectonisch toonbeeld van de proletarische Sovjetcultuur worden.”

Hiermee brak Stalin toch volledig met de Nieuwe Economische Politiek (NEP) die zijn voorganger Lenin in 1923 had ingevoerd. Zowel economisch als cultureel stond die voor een liberalisering. De Oekraïense identiteit werd erdoor versterkt en boeren werden juist aangemoedigd om meer persoonlijk initiatief te nemen. Waarom trok Stalin die NEP na de dood van Lenin in 1924, meteen weer in?

“Omdat de NEP sommige mensen rijker maakte dan andere en de Sovjetunie daar een probleem mee had. Het was snel duidelijk dat succesvollere boeren rijker werden dan onsuccesvolle, en dat zouden ze ook bekopen. Wanneer je boerderij beter ging draaien, je meer opbrengst had en dus ook meer werkvolk nodig had, kreeg je de wraak van de Partij over je heen. Dan was je een koelak en dus een vijand van het volk. Stalin streefde de alleenheerschappij van de Partij na. Het kon niet zijn dat op lokaal vlak ook bepaalde boeren macht zouden krijgen en dus dienden die koelakken bestreden te worden. Twee miljoen van hen werden op transport gezet naar Siberië.”

Dus werd de collectivisering ingevoerd, waarna boeren niet langer kleine zelfstandigen waren, maar arbeiders op een staatsboerderij?

“In 1928 en 1929 stond Stalin voor een dilemma. Van tijd tot tijd waren er hongersnoden in de Sovjetunie en hij zag dat het systeem met kleine sovjetboerderijen niet werkte. Kleinere privéboerderijen laten groeien zag hij om ideologische redenen ook niet zitten, dus bleef er ogenschijnlijk maar een uitweg meer over, collectivisering. Grote boerderijen die op grote schaal geëxploiteerd werden zouden voor grote opbrengsten zorgen. Boerderijen zouden dan als fabrieken gerund worden. En ook sociaal klopte het plaatje; de boer werd geproletariseerd, hij werd een staatsarbeider. Het enige verschil was dat hij op het land werkte en niet in een staalfabriek. Veel landarbeiders werden trouwens in natura uitbetaald. Zij kregen geen geld, maar een klein deeltje van de opbrengst, waardoor ze nog afhankelijker werden van de collectieve boerderij en uiteindelijke ook van de staat. In feite waren ze de nieuwe horigen. De revolutie van 1917 was een zaak van steden geweest. Op het platteland was alles bij het oude gebleven. De collectivisering veranderde dat. Nu was ook het platteland communistisch.”

En waarom werkte het niet?

“Omdat een boer geen arbeider is. De boerderijen brachten helemaal niet op wat men ervan gedacht had. Er werd minder ingezaaid en minder geoogst. Niemand trok zich daar iets van aan. Landbouwmachines werden niet onderhouden en er werd bij de vleet gestolen. Al die goederen waren immers van niemand, waarom zou men er dan respect voor hebben? Wanneer je vandaag een boer zijn land en zijn middelen van bestaan afneemt, kun je moeilijk verwachten dat hij je morgen goed gezind zal zijn. Dat Oekraïne drie jaar na de collectivisering veranderd was in een straatarm land waar mensen langs de straat lagen te verhongeren zegt voldoende. En toch is de Sovjetunie tot op het einde doorgegaan met collectieve boerderijen.”

Deden die Oekraïense boeren met hun onwil om op de collectieve boerderijen te werken en hun diefstal van gemeenschapsgoederen die hongersnood zichzelf uiteindelijk niet een beetje zelf aan?

“Ze werkten inderdaad niet mee, maar dat was de oorzaak van de hongersnood niet. Die werd veroorzaakt door de activisten die alle voedsel opvorderden. De oogst was in 1933 niet kleiner dan de jaren ervoor of erna. In 1932 werd 69,5 miljoen toen graan geoogst, in 1933 69,9 miljoen ton, in 1934 68,4 miljoen ton en in 1935 67,6 miljoen ton. Dat bleef dus ongeveer gelijk. Iedere hongersnood heeft politieke oorzaken. Er is altijd een reden waarom mensen sterven van de honger, zoals de befaamde econoom Amartya Sen schreef. In het Oekraïne van 1933 kwam dit doordat het voedsel systematisch in beslag genomen en naar Moskou afgevoerd werd.”

Maar er was eten in Oekraïne. In 1930 waren de Torgsinwinkels opgericht, winkels waar alleen met harde buitenlandse valuta of met goud betaald kon worden en waar het voedsel en de luxegoederen in torens opgeslagen lagen. Beetje pervers, niet?

“Het doel van de Torgsinwinkels was de rijkdom van de Sovjetburgers vergaren om die in te zetten voor de industrialisatie van het land. Zo werden ze tijdens de Oekraïense hongersnood ook gebruikt. De winkels lagen verspreid over de hele Sovjetunie, maar in Oekraïne waren er bijzonder veel, in 1933 zo’n 1500. De overheid wist dat de boeren aan het verhongeren waren en ze aasde op alle kostbaars dat ze hadden. Familiejuwelen werden ingeruild voor eten. In 1932 kregen de Torgsinwinkels 21 ton goud binnen, wat anderhalve keer zoveel was als alle goudmijnen dat jaar samen opleverden. In 1933 verdubbelde het nog eens. Gedurende een korte periode leverde dit verbazend veel harde valuta op. Tussen 1932 en 1935 waren de opbrengsten van de Torgsinwinkels goed voor een vijfde van alle industriële investeringen van het land. Wat mij betreft is dit het cynische hoogtepunt van de hongersnood.”

Samen met de export van voedsel uit Oekraïne tijdens de hongersnood, neem ik aan?

“In 1932 exporteerde Oekraïne 3500 ton boter en 586 ton spek naar West-Europa. Een jaar later steeg dit tot 5433 ton boter en 1037 ton spek. De export van graan verminderde tijdens de hongersnood, maar stoppen deed hij nooit. Export was belangrijker dan de eigen mensen voeden omdat het graan harde valuta opleverde en die opnieuw ingezet werden om in het westen machines te kopen. Het vijfjarenplan eiste immers dat de industrie jaarlijks met twintig procent zou groeien. Om die groei te halen moesten er offers gebracht worden. Het Kremlin had berekend dat de boeren dat offer zouden zijn. Zij waren overbodig geworden in de Sovjetunie. Jammer, maar je houdt de vooruitgang niet tegen, schreef Stalin het een aantal keer in zijn brieven, ook als dit betekent dat je een hele bevolkingsgroep daarbij als collateral damage afschrijft.”

Moedwillig miljoenen mensen laten verhongeren is toch een bijna onvoorstelbaar gruwelijke daad?

“Het is slechts een van de vele massamoorden van Stalin. In zekere zin was de arrestatie van de totale Oekraïense intellectuele elite slechts een repetitie voor de partijzuivering die hij in 1937 en ’38 doorvoerde, de tijd van de schijnprocessen waarbij twee miljoen mensen geëxecuteerd of naar de goelag werden gestuurd. Men ging toen op dezelfde wijze te werk. Er werd begonnen met het arresteren van al dan niet fictieve netwerken gevormd door mensen die elkaar slechts oppervlakkig kenden, waarna deze weer anderen beschuldigden en ga zo maar door.”

Was het organiseren van de hongersnood ook een manier om Oekraïne te russificeren? In 1934 en 1935 werden de dode Oekraïense boeren toch systematisch vervangen door Russische?

“Het is inderdaad zo dat massaal veel Russen aangevoerd werden om na de hongersnood de Oekraïense zwarte aarde te bewerken. Hele dorpen stonden leeg en veel akkers bleven braak liggen omdat er gewoon niemand meer was. Of dit een groot succes werd, is niet duidelijk. Het lijkt erop dat veel Russen na een jaar zwoegen weer huiswaarts keerden. Er werd enorm geklaagd over de spookdorpen waar niemand zich op zijn gemak voelde. In de huizen die de Russen toegewezen kregen, lagen soms nog lijken. Het is wel zo dat Oekraïne in de decennia nadien zwaar gerussificeerd werd, van de jaren 1940 tot in de jaren 1970. Het is mogelijk dat dit ook al in de jaren 1930 op het programma stond, maar harde bewijzen zijn daar niet voor. Maar of het nu wel of niet gepland was, doet er in feite niet zo veel toe. Wat telt is dat grote delen van Oost-Oekraïne vandaag Russischtalig zijn, waar ze dit een eeuw geleden helemaal nog niet waren.”

Iedereen kent de Holocaust. Waarom is de Holodomor zo relatief onbekend?

“Omdat Stalin dat wou. Hij ging daar zo ver in dat hij de resultaten van de volkstelling van 1937 waaruit bleek dat er slechts 164 miljoen mensen leefden in de Sovjetunie, acht miljoen minder dan aangenomen, censureerde. Alle verantwoordelijken werden veroordeeld, waarna goede communisten hun plaatsen innamen, een nieuwe volkstelling werd georganiseerd en er opeens 172 miljoen kameraden in de Sovjetunie bleken te wonen. Zo lang de Sovjetunie bestond, was er officieel nooit een Holodomor geweest, dus kon er ook niet over geschreven worden natuurlijk. Alleen in de mondelinge geschiedenis en de memoires van mensen restten er sporen van. Bovendien waren er ook nogal wat westerse journalisten die in 1933 in Moskou aan het werk waren en meehielpen met de cover-up, al dan niet uit ideologische overwegingen. De correspondent van de New York Times ging bijvoorbeeld heel erg ver in het ontkennen van de Holodomor, deels omdat hij hoopte zo op een goed blaadje te komen bij Stalin, maar ook omdat hij oprecht geloofde in de collectivisering van de landbouw die voor een deel aan de basis lag van de hongersnood. Dat Stalin een bondgenoot kon zijn tegen Duitsland en Japan speelde in Groot-Brittannië en Amerika ook een rol. De wil om Oekraïense vluchtelingen te geloven was in die context niet groot.”

Speelt de herinnering aan de Holodomor nog een rol in de hedendaagse politiek in Oekraïne en Rusland?

“Ongetwijfeld, omdat de Holodomor terreur was gericht tegen Oekraïne als natie en omdat deze zo lang verborgen bleef. Toen Oekraïne begin jaren 1990 een onafhankelijke staat werd, was de hongersnood een belangrijk gespreksonderwerp telkens wanneer het verleden ter sprake kwam. Vanaf dan werd hij ook officieel herdacht. Erover spreken werd een daad van patriottisme. Dat is ook de reden waarom in Rusland de Holodomor nog steeds taboe is. Rusland is wat dat betreft door een paar verschillende fases gegaan. Tijdens de jaren 1980 was de hongersnood onbespreekbaar. De Russen steunden toen zelfs een Canadese syndicalist die een boek schreef waarin de Holodomor boudweg ontkend werd als een westers verzinsel om de Sovjetunie in een slecht daglicht te stellen. In de jaren 1990, toen de Sovjetunie tot het verleden behoorde, stelden Russische historici openlijk dat de Holodomor inderdaad had plaatsgevonden. Meer recent is men teruggekeerd naar het Sovjetstandpunt. In de Donbas, de Oekraïense regio die bestuurd wordt door zogezegde Russische separatisten, worden de herdenkingmonumenten voor de hongersnood systematisch neergehaald omdat ze gezien worden als een uiting van de Oekraïense staatsmacht.”

Waarom hebben de Russen het er zo moeilijk mee de hongersnood als iets van de Sovjetunie te zien, en niet als een misdaad gepleegd door Rusland?

“Dat is inderdaad een goeie vraag. In Oekraïne wordt de Holodomor niet gezien als een Russische misdaad, maar wel als een wanpraktijk van de Sovjetunie. In feite zouden de Russen zich dus niet aangesproken moeten voelen, en dat zou ook zoveel beter zijn voor hen. Maar dat kunnen ze niet omdat ze in een regime leven dat zich expliciet identificeert met het Sovjetverleden. Poetin stamt letterlijk en figuurlijk uit de gelederen van de KGB. Het is de voorganger van die KGB, de OGPOe, die de hongersnood veroorzaakte, en die wil hij dus niet afvallen. Meer zelfs, Poetin en Rusland willen de stukjes Sovjetgeschiedenis die in hun kraam passen heel graag als Russisch verkopen. De Sovjetunie was dus positief voor hen. Misschien dat er wel een paar negatieve details waren, maar daar hebben ze het liever niet over.”

Uit uw boek blijkt ook hoe de Russen Oekraïne altijd gezien hebben, en dit misschien nog steeds wel doen, als een kolonie, en niet als een onafhankelijke staat.

“Rusland ziet Oekraïne als een verwant land, met een verwante geschiedenis en een verwante taal, wat trouwens niet helemaal klopt. Ik spreek zowel Russisch als Pools en het Oekraïens heeft meer met het Pools gemeen dan met het Russisch, ook al gebruikt het het cyrillisch schrift. Poetin maakte de fout Oost-Oekraïne als Russisch territorium te beschouwen. Toen hij er in 2014 binnenviel verwachtte hij dat iedereen hem met open armen zou ontvangen, maar viel dat even tegen. Hij dacht waarschijnlijk dat iedereen die Russisch sprak ook in Rusland wou wonen, maar Oekraïne is een tweetalig land waar mensen heel makkelijk overschakelen tussen Russisch en Oekraïens, zelfs in eenzelfde gesprek.”

Die houding tegenover Oekraïne verklaart wellicht ook waarom de Russen het land niet graag toenadering zien zoeken tot de EU?

“Wat Poetin wellicht het meest van al vreest is dat wanneer Oekraïne een normale, goed werkende democratie wordt, de Russen daar ook wel zin in zouden kunnen krijgen. En dan is zijn rol uitgespeeld natuurlijk. Ik denk niet dat er ook maar iemand ter wereld bang is van de Europese vlag, behalve Poetin dus, want voor hem vormt ze een persoonlijke bedreiging. Toen heel Kiev in 2014 vol hing met Europese vlaggen gingen zijn sirenes loeien. En dus begon hij een cyberoorlog tegen het westen. Hij zet trolls in die valse informatie verspreiden en steunt openlijk partijen die de EU willen ondermijnen, zoals het Franse FN. Voor Poetin zijn Rusland en Europa verwikkeld in een ideologische oorlog, maar ik denk niet dat ook maar een Europeaan hem daarin volgt. Dat zegt veel over zijn realiteitszin.”

Eerder verschenen in De Morgen

Boeken van deze Auteur:

Het IJzeren Gordijn

De schemering van de democratie