Leven met een verlies
[Recensie] Na een liefdevol huwelijk van 57 jaar verloor Bronia Davidson haar man aan kanker. In dit boekje Rouw als levenskunst blikt ze terug op haar leven met hem én op de jaren die ze zonder hem alleen verder ging. Ze beschrijft haar herinneringen, kleine momenten uit het alledaagse leven, en ze denkt daar ook over na: wat doét rouw met een mens, hoe verandert het een mens en hoe vind je de kracht om zónder de ander je weg te gaan? Het is een allesomvattende verandering die Bronia krachtig verwoordt: “ ‘Wij’ moet ‘ik’ worden. ‘Van ons’ moet ‘van mij’ worden” (p. 69).
Bronia is psychotherapeut en legt haar beroepsmatige ervaringen naast haar persoonlijke ervaringen en die stemmen niet altijd overeen. Het leven is vaak ánders wanneer je zelf iets meemaakt.
Een verlies raakt vaak aan eerdere verliezen en roept oude herinneringen weer op. dat zien we ook in Rouw als levenskunst. Het verlies van Bronia’s moeder komt weer boven maar ze ervaart ook een duidelijk verschil. Het verlies van haar moeder was vooral een opluchting omdat zij op hoge leeftijd niet meer verder kon en bereid was om te sterven. Zo kan het ook een – aanvankelijke – opluchting zijn wanneer een jonger iemand sterft na een proces van kanker. Het lijden is voorbij, inspannend waken is niet meer nodig: de dood komt als een bevrijding. Dat gevoel duurt meestal niet zo lang want dan wordt het verdrongen door het gevoel van gemis.
Bronia heeft bewondering voor de wijze waarop haar man zijn ziekteproces heeft gedragen; hij was een wilskrachtige persoon. Ze ervaart ook verschil in de wijze waarop hij met zijn ziekte omgaat en hoe zij er zelf tegenaan kijkt: “Jouw optimistische ‘het komt wel goed’ tegenover mijn ‘maar wat als?’” (p. 21).
Joodse traditie
Uit diverse details blijkt dat Bronia en haar man van Joodse afkomst zijn. Zo beschrijft zij de drie dagen van rouw en het aansteken van de sabbatskaarsen. Het is voor hen, zoals voor veel Joden, een belangrijk ritueel dat hen houvast geeft in het leven al zijn zij ook in belangrijke mate geassimileerd in de westerse cultuur: “… het combineren van mijn Joods/Oost-Europese afstamming met de nieuw geleerde West-Europese cultuur en levenswijze, die mijlenver afstaat van de rituelen van mijn ouders en zeker die van mijn grootouders in de dorpen waar zij woonden en gedoogd werden” (p. 99). Het woord ‘gedoogd’ geeft te denken en laat iets zien van de aloude spanning die er door de eeuwen heen vaak is geweest ten aanzien van de Joden. Een spanning die in de vorige eeuw tot een allesvernietigende uitbarsting kwam…
Eenzaamheid
In een hoofdstuk dat is getiteld Eenzaamheid benoemt Bronia aan de hand van vele voorbeelden het gevoel en de ervaring van eenzaamheid. Het zijn juist de kleine alledaagse dingen waarin je de ander mist, vaak het meeste mist. Het heeft voor een ander vaak geen naam en valt daarom niet op maar het zijn de meest schrijnende momenten van een dag zoals het alleen opstaan en ontbijten, de permanente stilte in huis omdat er geen gesprekspartner meer is. Bronia weet dit goed over te brengen en invoelbaar te maken, ook voor wie het gemis niet uit eigen ervaring kent. “Eenzaamheid heeft zich in mijn lichaam genesteld als een onwelkome gast die niet van plan is binnenkort te vertrekken” (p. 46).
Dit wijs geschreven boekje laat de lezer het verlies voelen.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
