"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Russisch voor beginners

Zaterdag, 19 september, 2020

Geschreven door: Dominique Biebau
Artikel door: Jan Stoel

Wat taal doet met een spannend verhaal

[Recensie] Dominique Biebau (1977) won met Russisch voor beginners de Gouden Strop 2020 én de Hercule Poirotprijs. Een gestileerd ‘doolhof’ siert de cover. Het dekt de lading van het verhaal waarin het gaat om de weg, een uitgang te vinden, zowel in de letterlijke als in de figuurlijke betekenis van het woord. Russisch voor beginners wordt geafficheerd als literaire thriller. Het taalgebruik van Biebau is meer literair dan in de meeste thrillers. De spanning daarentegen is eerder subtieler, zindert steeds onder de oppervlakte. Bibeau houdt die spanning goed vast. Taal is de rode draad in het verhaal, evenals het zoeken naar een plek in de maatschappij. Ieder van de personages zoekt door het labyrint van het leven naar zijn/haar plek die hem/haar het beste past.

Het eerste hoofdstuk speelt in 1992. “Iemand is iets vergeten,” luidt de eerste zin. Dit aangrijpende hoofdstuk vormt de kapstok van het verhaal. De andere hoofdstukken spelen zich af in 1998 en 2010, in Leuven en Perm. Ieder hoofdstuk begint met een jaartal gevolgd door de naam van het personage Diederik of Maarten. Zij vertellen ieder, in de ik-vorm, hun verhaal. Aanvankelijk komt het verleden (1998) aan bod, maar langzamerhand verschuift de aandacht naar het heden (2010). En het heden begrijp je pas als je het verleden doorgrondt. Biebau speelt met de afwisseling in tijd, maar het verstoort nergens de lijn van het verhaal.

Kantoorcactussen water geven

Maarten van Engelen is het eigenlijke hoofdpersonage, een typisch rijkeluiszoontje, dat geen zin heeft om ook maar iets te doen, een echte sukkel, sociaal niet zo vaardig. Hij werkt in het bedrijf van zijn vader, maar doet niet meer dan mapjes verleggen en de kantoorcactussen water geven. Dat verandert in 1998 als zijn vader zijn transportbedrijf verkoopt en bij de nieuwe eigenaar bedingt dat Maarten de nieuwe verantwoordelijke wordt voor het Russische zusterkantoor. Hij moet Russisch gaan leren en komt op een cursus terecht.  Pavel Stepanov is een bijzondere cursusleider en heeft een hekel aan woordenboeken. Ogenschijnlijk een detail, maar bij Biebau is niets toevallig. Maarten ontmoet op de cursus het echtpaar Lore Leysen en Diederik van Ranst, veertigers, die speleologie als hobby hebben en met een telegids de grotten van Kungur willen bezoeken, helemaal alleen. Zowel Pavel als Maarten raken verliefd op Lore. Maarten is onhandig als het om relaties met vrouwen gaat.

Hereditas Nexus

Pavel: “Je moet een taal proeven. (…) Elke taal is een vrouw. Engels is een keurige kostschooljuf met kanten lingerie. Duits een statige barones met een vijftal koppeltekens in haar naam. Frans is een existentialiste met een sigaret tussen de lippen die je om vijf uur ’s ochtends in de bar naar de zin van het leven vraagt.”

Omkomen in de grotten

Als Lore en Diederik denken het Russisch voldoende te beheersen – Pavel richt zijn lessen helemaal op de speleologische woordenschat die ze nodig hebben – vertrekken ze naar Perm, naar de grotten. Als Lore daar ziek wordt daalt Diederik in zijn eentje in de grotten af, verdwaalt en komt om. Als Maarten twaalf jaar later Lore tegenkomt in Leuven en zij zegt dat ‘de grotten Diederik gedood hebben’ besluit Maarten “de dood van Diederik te klaren”. ”De oplossing zou ik dan, als een ware Arthuriaanse ridder, aan Lores voeten leggen, waarna zij me zou belonen met haar genegenheid en mogelijk zelfs met haar liefde.” Hij ontrafelt het raadsel, komt achter het motief en komt erachter hoe woorden kunnen doden.

Biebau heeft een originele insteek gekozen voor zijn misdaadroman. Hij heeft rondom taal een fijnzinnig web geweven (in een overigens strakke structuur) van intriges, (on)waarheden, waarbij ieder detail telt en aandacht verdient. Het is vooral de taal die het lezen van het verhaal zo aangenaam maakt. Prachtige zinnen, mooie formuleringen, opvallende metaforen, zoals “zijn vingers voelden als een bosje dode asperges” en “wij stonden in de achtertuin te kijken naar een horizon die door de jaren heen als een Tetris-schermpje was volgebouwd”. Biebau observeert nauwgezet en weet mooi sfeer op te roepen. Als hij het hotel in Perm beschrijft druipt de mistroostigheid ervan af: “Dit gebouw was al vervallen toen de eerste steen gelegd werd. De gangen en kamers waren al vanaf het begin te krap geweest, het behangpapier vanaf de eerste dag ranzig bruin, de airconditioning al direct kapot. Ergens in Rusland staat een fabriek waar oud behangpapier van de persen rolt.” Toch blijft de toon van het verhaal licht met een zweem van humor.

Taal die leidt tot verwarring

Allerlei aspecten van taal liggen opgesloten in dit verhaal: het is een middel om met elkaar te communiceren, je kunt (een vreemde) taal leren, taal zorgt ervoor dat kennis overgedragen wordt, taal kan tot verwarring leiden en je kunt het hanteren om een ander te verleiden of te misleiden. Diederik en Maarten zijn als personage goed uitgewerkt en geloofwaardig, Pavel en Lore blijven wat vlak van karakter. Je voelt de continue spanning tussen Lore en Diederik. 

Biebau heeft in het verhaal ook allerlei intertekstuele elementen verwerkt, die Russisch voor beginners voor de fijnproevers aantrekkelijk maakt. Zo wordt melding gemaakt van het boek Misdaad en Straf (‘Schuld en Boete’) van Dostojevski. Maarten krijgt een routebeschrijving door het grottenstelsel mee met als titel ‘Notities uit het ondergrondse’. Dit verwijst naar Aantekeningen uit het ondergrondse van Dostojevksi, niet alleen als titel, maar ook inhoudelijk. Russisch voor beginners is geen keiharde thriller, eerder een subtiele misdaadroman met een origineel plot. Een verademing voor degene die van onderhuidse spanning én van mooie taal houdt. 

Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles

Boeken van deze Auteur: