De onvermijdelijke dood
Het lijkt een haast onvermijdelijke wending in het oeuvre van elke grote auteur; het moment waarop dood en vergankelijkheid hun intrede doen als voornaamste thema’s in zijn of haar werk. Dat moment lijkt nu ook aangebroken voor Cees Nooteboom, wiens verhalen in zijn nieuwste verhalenbundel ‘s Nachts komen de vossen vrijwel allemaal draaien om de raadselachtigheid van de dood en het schuldgevoel dat die dood oproept bij de levenden.
De vossen uit de titel lijken een verwijzing naar die immer bedreigende dood, en naar de sluwe onvoorspelbaarheid van het lot. Dat wordt gesuggereerd in een passage in het tweeluik over Paula (‘Paula’ en ‘Paula II’), een overleden vriendin aan wie een ik-personage herinneringen ophaalt omdat hij het gevoel heeft dat ze hem er vanuit het dodenrijk op wijst dat ze langzaam uit zijn geheugen aan het verdwijnen is. Van een vakantie herinnert hij zich:
‘Na een tijd durfde ik te vragen wat er was en je zei dat er elke nacht een ogenblik was dat je niet meer wilde leven. Je wilde het ironisch zeggen, maar dat lukte je niet. Toen niet en nu niet. Bang in het donker. En toen zei je iets wat ik nooit ben vergeten. ‘s Nachts komen de vossen.’
Die eenheid in thematiek kenmerkt de bundel, maar werkt tegelijkertijd beperkend. In enkele verhalen wordt met al te veel nadruk de verbinding met het overkoepelende thema tot stand gebracht en daarbij bedient Nooteboom zich van voor de hand liggende motieven, zoals een foto die een bepaalde herinnering op gang brengt. Dit maakt de verhalen soms voorspelbaar, en het verhaal waarin de dood bijna letterlijk uit de lucht komt vallen is dan ook meteen het beste uit de bundel.
In dat verhaal, ‘Onweer’ rent een man tijdens een ruzie met zijn vrouw in woede het strand op en wordt getroffen door een bliksemflits. Nooteboom plaatst dit drama in het kader van een echtpaar dat op de grens van zomer en winter uit elkaar groeit als gevolg van zijn depressieve neigingen bij de intredende duisternis. Het onweer dat de man voor hun ogen het leven kost, brengt hen juist dichter bij elkaar: ‘Na de scherpe, droge donderslag die volgde joeg nu ook hagel met woeste vlagen tegen de auto aan, roffels op het dak. Ze keek opzij, omdat ze wist dat hij nu opgetogen zou raken.’
Het grootste deel van de bundel wordt in beslag genomen door het verhaal ‘Heinz’, dat ook draait om de herinnering aan een overleden vriend. Maar juist dit verhaal vertoont fundamentele zwakheden. Misschien bevat het te veel elementen: het complexe personage van Heinz, een aan drankproblemen lijdende diplomaat aan de Ligurische kust, het tragische geheim dat hij met zich meedraagt, zijn eenzame dood, het schuldgevoel van de verteller en de geschiedenis van hun vriendschap en de vriendengroep waartoe ze behoorden. Nooteboom slaagt er niet in die elementen voldoende op elkaar af te stemmen; Heinz ontstijgt het stereotype van de onsympathieke drankverslaafde niet, waardoor de essentie van zijn vriendschap met de verteller, het kader van de vertelling, niet overtuigend wordt overgebracht. En als dat kader niet staat, klopt er ineens weinig meer: de passages waarin Nooteboom al vertellend filosofeert over tijd, taal en eeuwigheid, komen onbeholpen over en zijn beeldspraak heeft niet de stilistische subtiliteit die zijn werk doorgaans kenmerkt:
‘Het was Philip die er ooit over begon. De manier waarop hij dat deed, maakte dat wat hij vertelde zich in een verre voortijd leek af te spelen, een tijd van voor de geschiedenis, toen er niets werd opgeschreven en dus geen enkele datum zeker is. De wezens die in die tijd geleefd hebben lijken op de droomgestaltes uit legenden of sprookjes, misschien hebben ze wel niet echt bestaan.’
Het te snel verschuivende perspectief, het leggen van een te makkelijke verbinding tussen heden en verleden – die onevenwichtigheid kenmerkt op ‘Onweer’ na eigenlijk alle verhalen. Het doet vermoeden dat Nooteboom als in zijn beste romans de vervreemding van een reis nodig heeft om zijn verhaal gestalte te geven. En al speelt in bijna alle verhalen in ‘s Nachts komen de vossen de omgeving een rol, Nooteboom beschrijft toch vooral de relaties van personages ten opzichte van elkaar. En juist daarin slaagt hij niet; in het ene verhaal verdrinkt hij in de grote hoeveelheid personages (‘Heinz’), in andere gaat hij veel te kort door de bocht bij de beschrijving van hun onderlinge verhoudingen. In het verhaal ‘Eind september’ bijvoorbeeld, dat slechts tien bladzijden telt, wordt aan het begin en aan het eind Annabelle genoemd, de overleden vriendin van Suzy. Suzy is na haar dood getrouwd met Annabelles ex-man, maar ook die is inmiddels overleden en Suzy laat zich nu regelmatig gebruiken door Luis, de klagerige café-eigenaar in het Spaanse dorp waar ze woont. Als ze op een ochtend merkt dat Luis na de nacht bij haar te hebben doorgebracht haar portemonnee heeft leeggehaald, probeert Nooteboom dit ingewikkelde spel van door elkaar heen lopende relaties in enkele zinnen af te ronden: ‘Annabelle lachte terug vanuit het dodenrijk, een ambivalent, half goedkeurend lachje. Maar je wist het nooit, bij Annabelle.’
Het is de vraag of het eerlijk is een boek af te meten aan de rest van een oeuvre; ieder boek verdient het immers op zichzelf te worden beoordeeld. Maar wanneer een schrijver door de jaren heen een zo kenmerkende stijl heeft ontwikkeld als Nooteboom, mag het naar mijn mening ook op grond van de status van zijn werk een teleurstelling heten dat hij met ‘s Nachts komen de vossen een matige bundel aflevert, met verhalen die zelfs clichématig en onafgerond overkomen. Voor de liefhebbers van Nooteboom in de eerste plaats, maar ook een gemiste kans voor de lezer die zich voor het eerst in zijn oeuvre verdiept. Want begin dan gerust met een ander boek; er zijn er genoeg die mooier zijn.
