"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Samenleven met gezond verstand

Dinsdag, 20 juni, 2017

Geschreven door: Patrick Loobuyck
Artikel door: Jonas Vandroemme

Hoe redelijkheid ons kan redden

[Recensie]  “Onze manier van leven is zonder enige twijfel superieur aan alle andere in de wereld.” Toen Open VLD-voorzitster  [Vlaamse Liberalen/red] Gwendolyn Rutten deze woorden liet optekenen door een journalist van Het Laatste Nieuws, naar aanleiding van haar boek Nieuwe Vrijheid, wist ze waarschijnlijk wel dat er een storm aan kritiek zou losbarsten. En zo geschiedde. Rutten werd uit verschillende hoeken arrogantie, neokolonialisme en ‘superieure blindheid’ verweten.

Het bewuste citaat duikt in verschillende vormen op. Volgens sommigen had ze het over “onze manier van leven”, terwijl anderen “onze manier van samenleven” hadden gehoord. Het verschil is wezenlijk. In de heibel vielen commentatoren dan ook over elkaar om te zeggen wat Rutten nu eigenlijk precies had bedoeld. Het debat werd bitsig, de redelijkheid sneuvelde en algauw stonden ‘islamofoben’ weer tegenover ‘gutmenschen’.

Samenleving onder hoogspanning

Dat Rutten het over de liberale democratie had, daar waren de meesten het uiteindelijk wel over eens. Wie na de polemiek echter op z’n honger bleef zitten en op zoek is naar een nuchtere kijk op de waarde van deze samenlevingsvorm, moet Samenleven met gezond verstand lezen. Het nieuwe boek van filosoof en publicist Patrick Loobuyck kon al op heel wat bijval rekenen. Joël De Ceulaer noemde het in De Morgen zelf dé ‘must-read’ van het jaar.

Boekenkrant

De auteur stelt vast dat de zenuwen gespannen staan in onze samenleving. Volgens sommigen zetten de multiculturele samenleving, migratie en globalisering druk op de ketel, terwijl anderen net wijzen op islamofobie, discriminatie en structureel racisme. Het leidt tot verwarring, nijdige discussies en ondoordachte beleidsmaatregelen die de morele paniek alleen maar groter maken dan ze al is. En tot overmaat van ramp is deze angst en onzekerheid ‘gefundenes fressen’ voor populisten.

De overlappende consensus

Loobuyck zorgt met zijn boek voor soort een time-out in dit maatschappelijke cafégevecht. In plaats van elkaar voortdurend in de haren te vliegen, kunnen we beter even afstand nemen en de focus richten op wat ons verbindt, stelt hij.

Deze zogenoemde ‘overlappende consensus’ is een set van principes op basis waarvan de samenleving wordt georganiseerd, met de waarden van de Verlichting – vrijheid, gelijkheid en solidariteit – als belangrijkste pijlers. Dit principe van het politieke liberalisme, ontleend aan filosoof John Rawls, betekent overigens niet dat iedereen liberaal of vrijzinnig moet zijn:

“Politiek liberalisme verschilt van wat weleens verlichtingsfundamentalisme, hyperliberalisme of een seculiere dictatuur wordt genoemd. Niet iedereen hoeft volbloed seculier, vrijzinnig of liberaal te zijn en niet iedereen hoeft zelfbeschikking en vrijdenken voortdurend als richtsnoer te nemen voor de invulling van het persoonlijke leven (…) zolang ze maar aanvaarden dat niet iedereen volgens die regels wil leven.”

Iedereen mag er dus persoonlijke normen en waarden op nahouden, maar tegelijk moeten we het eens zien te worden over een publieke moraal: een soort breedgedragen raamakkoord over wat we als samenleving wel en niet aanvaarden. En, niet onbelangrijk: iedereen die deel uitmaakt van die samenleving moet gemotiveerd instemmen met de overlappende consensus in plaats van zich er, omwille van pragmatische redenen, ‘bij neer te leggen’.

Gezond verstand

Het principe van de overlappende consensus klinkt eenvoudig, maar dat is het natuurlijk niet. Te pas en te onpas hanteren we private normen en persoonlijke waarden om publieke debatten te beslechten. Daarom is het belangrijk dat we ons gezond verstand gebruiken bij publieke kwesties. Redelijkheid, gelijkwaardigheid en wederkerigheid zijn onmisbaar om samen door één deur te blijven kunnen.

Loobuyck maakt zich geen illusies en omschrijft het rawlsiaanse politiek liberalisme op dit punt zelf ook als ‘sociologisch naïef’. Met het idee van een overlappende consensus en de vraag naar redelijkheid komen we er niet. Volgens de auteur zijn sociale cohesie en gemeenschapszin de ontbrekende ingrediënten. Door de secularisering en ontzuiling is het vinden van dit maatschappelijke bindmiddel er niet gemakkelijker op geworden, maar Loobuyck presenteert in zijn boek een aantal inzichtelijke suggesties voor beleidsmakers. Verschillende commentatoren haalden dan ook al terecht aan dat dit boek verplichte lectuur zou moeten zijn in de Wetstraat.

It’s the education, stupid!

Aan het eind van de rit legt ook dit boek een verpletterende verantwoordelijkheid bij het onderwijs. Aan kinderen moet de samenleving uitleggen waarvoor ze staat en hoe ze functioneert. Daarom pleit Loobuyck al sinds 2009 voor een verbindend vak over levensbeschouwing, ethiek & burgerschap en filosofie (LEF).

“Aangestuurd door de overheid en duidelijker dan vandaag het geval is, moeten alle scholen hierop inzetten: onderricht in de mensenrechten, de liberale rechtsstaat, en de overlappende consensus als uitgangspunt voor het samenleven op basis van grondrechten, vrijheid, gelijkheid, wederkerigheid en solidariteit. “

Samenleven met gezond verstand is een overtuigend en kraakhelder betoog. Loobuyck schrijft in een nuchtere en ontspannen stijl, zonder te blijven hangen in wolligheden. Hij ontwart de gordiaanse knopen van verhitte maatschappelijke arena’s zoals het hoofddoekendebat of de onenigheid over het onverdoofd slachten en schetst een samenlevingsmodel met duidelijke krijtlijnen. Een absolute aanrader voor iedereen die, net zoals onze samenleving, weleens het noorden kwijt is.

Eerder verschenen op https://vreemderdanfictie.be/