Jood tussen Marrakesh en Amsterdam
Recensie van Mercedes Garcia-Arenal en Gerard Wiegers, Samuel Pallache. Koopman, kaper en diplomaat tussen Marrakesh en Amsterdam.
De schrijvers
Mercedes García-Arenal studeerde Arabisch en Hebreeuws en is inmiddels vooraanstaand hoogleraar islam aan de Hoge Raad voor Wetenschappelijk Onderzoek (CSIS) in Madrid. Haar specialiteit is de religieuze geschiedenis van het Iberische schiereiland en de Maghreblanden. Vooral religieuze minderheden als (bekeerde) moslims, joden en christenen hebben haar belangstelling; ze is dan ook goed thuis in de archieven van de Spaanse inquisitie.
Gerard Wiegers is hoogleraar religiewetenschappen aan de Universiteit van Amsterdam en deed o.a. onderzoek naar de ‘moriscos’ (Spaanse moslims die na de val van Granada in 1492 christen waren geworden). Op dit moment leidt hij een onderzoek naar de gevoelige relatie tussen moslims en joden in het hedendaagse Amsterdam en Londen.
De thematiek
Samuel Pallache beschrijft het leven van een Joodse man, die ergens in de 16e eeuw geboren werd in Fez, in een familie die uit Spanje afkomstig was. Over zijn jeugd is niets bekend, maar vanaf 1602 duikt zijn naam regelmatig op in ook Europese documenten.
García-Arenal en Wiegers reconstrueren met veel wetenschappelijke terughoudendheid de avonturen van de man die als vertrouweling van de sultan van Marokko de diplomatieke relaties met de jonge Nederlandse republiek beheerde. Tegelijkertijd handelde hij in juwelen, suiker en wapens: bondgenoot sultan Muley Zaydan kon de Hollandse munitie en karabijnhaken immers goed gebruiken in de strijd tegen de gezamenlijke vijand Spanje.
Maar als pest en opvolgingsoorlogen de toekomst in Marokko uitzichtloos maken, besluiten de Pallaches te remigreren naar Spanje; twee van Samuels neven hebben zich zelfs al aangemeld voor de doop. Zover komt het niet en uiteindelijk strijken ze neer in Amsterdam, waar Samuel zijn handelsnetwerk en talenkennis in dienst stelt van de Staten Generaal. En verder bijklust als zeekaper – wat hem in een Engelse gevangenis brengt. Pas als prins Maurits zich er persoonlijk mee bemoeit, komt hij in 1615 op borgtocht vrij. Hij sterft in 1616, geruïneerd. Maar niet eerloos: Maurits begeleidt zijn baar tot halfweg de joodse begraafplaats in Ouderkerk aan de Amstel.
Opvallendste stelling
Dankzij historicus David Levi de Barrios staat Samuel Pallache sinds 1683 te boek als vroom leider van de vroege joodse gemeenschap in Amsterdam. Ook zou hij voorbeeldig zijn geweest in zijn anti-Spaanse loyaliteit. Geïdealiseerde onzin, stellen García-Arenal en Wiegers. De Pallaches waren zelfs aantoonbaar wispelturig in hun religieuze en politieke ‘identiteit’ en niet vies van dubbelspionage. Draaikonterige opportunisten dus? Nee, oordelen de schrijvers. Als je als lid van een achtergestelde (of regelrecht vervolgde) etnisch-religieuze minderheid indertijd wilde overleven, kon je maar beter flexibel zijn, zo blijkt ook uit tal van processtukken uit die tijd.
Centrale zin
‘De Pallaches zagen zich als bemiddelaars, gezanten en vertalers, in staat om contacten tussen verschillende werelden tot stand te brengen.’
Redenen om dit boek niet te lezen
Wie zich verheugt op de details van Samuels avonturen, moet veel, heel veel geduld hebben. Pas op pagina 133 zoomen de auteurs echt op hem in. Zestig bladzijden later is hij alweer dood en begraven, zonder dat we nu het fijne weten van zijn persoonlijke leven. Eerst moet u door een rijstebrij aan wetenschappelijke volledigheid en historische context heen – waarin overigens heel wat dramatische krenten drijven. Zoals een verslag van de gigantische veldslag bij Alcazarquivir (1578), een gestolen bibliotheek en wraakzuchtige handelsrivalen.
Redenen om dit boek wel te lezen
Samuel Pallache is verplicht voor iedereen die zich interesseert voor de jonge jaren van de Nederlandse staat en de rol die een ondernemende Joodse familie daarin kon spelen. De passages over de vanzelfsprekende en warme diplomatieke betrekkingen tussen Nederland en Marokko en hun vergelijkbaar grote godsdienstvrijheid zullen veel lezers ongetwijfeld verrassen.
En mocht er in u een Walter Scott of Hella Haasse huizen: het boek biedt materiaal voor minimaal één magistrale historische familieroman. Het is dus niet alleen de prachtige Rembrandt op het kaft waardoor Samuel Pallache de komende winter een plaats bovenop uw leesstapel verdient.
—
Eerder verschenen in Trouw en op marijkelaurense.nl
