De rivier voert de verhalen van uitgestorven tijgers mee
[Recensie] We leven in een wereld die er een is uit 18,000 simultane parallelle werkelijkheden. Althans, volgens een opvatting uit het sjamanisme. Deze oer-natuurgodsdienst ging vooraf aan het Christendom en Islam. Politieke en religieuze machthebbers waren drukdoende het veelal Aziatische sjamanisme te verdrijven. De filmend beeldend kunstenaar Saodat Ismailova (Oezbekistan, 1981) probeert deze oerverhalen van haar vrouwelijke voorouders te vatten in films/installaties. De verklarende catalogus bij haar intuïtieve expositie in Eye Filmmuseum, houdt gepaste afstand om de magie niet aan te tasten.
Dat Saodat Ismailova, dochter van een taalkundige en een filmer, in 2022 de Eye Art & Film Prize kreeg toegekend, verbaast niet. Haar werk beantwoordt aan vele gewenste criteria. Haar invalshoek is feministisch en ze verwijst naar de rituelen van een oergodsdienst, geregistreerd in vroege, zwijgende films. Merkbaar zijn de invloeden van de Sovjet-cineast Sergei Eisenstein. maar evenzo goed de naar thematiek van Jorge Luis Borges, meer speciaal zijn fascinatie voor tijgers als dragers van volksverhalen. Ook herschikt gevonden documentaire filmbeelden.
Ondanks de bijeengegaarde bronnen slaagt Ismailova er in met fascinerende beelden haar verhalen te vertellen. Vaak legt ze verbindingen met het heden. Het sterkst is het tweeluik Two Horizons (2017) waarin ze de eerste ruimvlucht van Joeri Gagarin (1961), gelanceerd vanaf de steppe van Kazachstan koppelt aan een mystieke betekenis. Vanaf dezelfde, (god)verlaten locatie zou de eerste sjaman Qorgut zijn opgestegen, geldend als sleutel tot het eeuwige leven.
De nachtopnames van een moskee en een heuvel geven de verhalen een science fiction-sfeer, die die doet denken aan de symboliek van de cineast Andreï Tarkovsky.
Moederrivier
Ismailova gebruikt ook de verschillende schriften die afhankelijk van het politiek gesternte in Oezbekistan (eerder Turkmenistan) gebruikt werden: Arabisch, Cyrillisch in de Sovjet-tijd, Latijns schrift erna. De cultureel-politieke verwarring van post-Sovjet periode komt ook tot uiting in oude filmfragmenten. In de prille Sovjet-Unie werden lokale rituelen en folklore gefilmd maar al gauw verbood men het dragen van de gezichtssluier en het sjamanisme. Ismailova combineert kalligrafieën die ze in neon achter sluiers ophing. Een beetje simplistisch is dat wel.
De kunstenaar is zich sterk bewust van de kwetsbaarheid van door de politiek aangetaste rituelen, waarvan de betekenis is afgesleten. Ze filmt een rustende vrouw met suggestieve achtergrondgeluiden en ook een rituele rondedans waarvoor vrouwen met autobussen worden aangevoerd. Het registreren en buiten de lokale context vertonen van sjamanistische rituelen is riskant. Deze beladen handelingen zijn in de eerste plaats voor de mensen zelf. Niet om ze ergens ver weg openbaar te maken.
Daardoor bewaart de kunstenaar vaak meer afstand dan je zou wensen. Ze vraagt niet door als vissers bij de moederrivier, de Amu Darja (ook wel Oxus genoemd) haar hun dromen vertellen. De rivier voert de droomvertellingen mee en bevrijdt zo de vertellers.
Volgens hetzelfde Borgesiaanse procédé volgt ze het spoor naar de lokale tijgersoort die ooit op bevel van de Russische tsaren werd uitgeroeid. We zien een opgezette tijger en horen over de volksvertellingen waarin het roofdier nog steeds figureert.
Traag
De filmbeelden zijn werkelijk adembenemend en nodigen uit tot traag kijken. Voor zelfrelativering, enige humor en ook de alledaagse lelijkheid is geen plaats. Het verlangen naar de tijden van voor de grote ideologie toen de mythe heerste blijft de drijfveer. Misschien is dat ook het meest sterke aan het werk van Ismailova. Als zij niet bijtijds de rituelen registreert en voor behoud hedendaags interpreteert zouden ze voor altijd verdwijnen.
Het prachtige met collages en filmstills uitgevoerde boekje bevat essays en een interview.
De projecten worden apart zakelijk helder beschreven, helaas in Nederlands klinkend Engels: “The artist sees this film as a talisman in the form of a video” en “Being a woman herself, the artist does work with a female gaze.”
Het beste is dus om de tentoonstelling als oneindige filmvoorstelling te ondergaan.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Alleroogen en Bazarow
Tentoonstelling duurt tot 4 juni, Eye Filmmuseum, Amsterdam / www.eyefilm.nl/saodatismailova
