Een complex persoon
[Recensie] Gilles de Rais (ca. 1405-1440) zullen sommigen kennen als de maarschalk die Jeanne d’Arc heeft bijgestaan in de ontzetting van Orléans. Dat klopt, maar hij was meer dan dat. Hij was een roofridder, een vroom man, een duivelaanbidder en een kindermoordenaar. Reden genoeg om daar eens meer over te lezen en dat kan in dit boek van Dick Berents, Slachtbank. De kindermoorden van maarschalk Gilles de Rais.
Berents deed in Frankrijk onderzoek voor dit boek en ging naar de ruïnes van de kastelen van Gilles de Rais. Ook deed hij archiefonderzoek, onder meer naar de processtukken die overgeleverd zijn na het proces tegen De Rais. Daarmee levert hij een prettig leesbare biografie af van 277 pagina’s, waarin hij verschillende mythes over de man tracht te ontrafelen.
Maagd van Orléans
Eén zo’n mythe is zijn relatie met Jeanne d’Arc. Daar worden de meest fantastische verhalen over verteld, tot aan het feit dat het een liefdespaar was aan toe. De Rais liet na de dood van Jeanne een toneelstuk opvoeren waarin hijzelf werd afgebeeld als glorieuze strijdmakker van de Maagd van Orléans. Berents zet dit recht in zijn boek. Natuurlijk zijn er overeenkomsten tussen de twee. Ze vochten in dezelfde krijgstochten, mochten beiden hun schild versieren met de koninklijke lelies en Jeanne werd door de autoriteiten een tovenares genoemd, aanroepster van demonen en ketters en dat zijn ongeveer de termen die De Rais ook in zijn proces kreeg te horen. Beiden eindigden op de brandstapel na dreiging met foltering. Berents maakt duidelijk dat De Rais weliswaar Jeanne heeft bijgestaan, maar dat ze geen vrienden waren, laat staan geliefden. In deze biografie over Jeanne d’Arc wordt De Rais ook maar eenmaal terloops genoemd dus dat onderschrijft zijn betoog.
De Rais gaf veel geld uit aan decorum. Hij had honderden soldaten in dienst, maar ook geestelijken. De man die later een verbond met de duivel zou sluiten had een grote voorkeur voor kerkelijke plechtigheden. Hij stichtte zelfs een kapel gewijd aan de Onnozele Kinderen. Op het oog een vroom heerschap, tegelijk ook iemand met een grote hang naar het occultisme. Hij zette alchemisten aan het werk om goud en zilver te maken en huurde magiërs in om Satan op te roepen. Het resultaat was niet indrukwekkend aldus Berents:
“Hoe driftig de magister ook de bladen van zijn boek omsloeg, er kwam zelfs niet het kleinste duiveltje.”
Het is verbazend dat De Rais ondanks nul resultaat altijd in deze machten is blijven geloven. Berents toont wel aan dat dit niet ongewoon was in deze tijd. Hij laat ook mooi de twee gezichten zien van De Rais. Die sluit een contract met de duivel, maar maakt een voorbehoud voor zijn ziel en zijn leven, hij wil niet de eeuwige verdoemenis over zich afroepen. Berents is ook niet bang om stelling te nemen over zijn hoofdpersoon:
“Het is mijn overtuiging dat zijn naïeve instelling tegenover de poespas van duivelbezweerders in het najagen van het bovennatuurlijke alleen maar mogelijk waren omdat zijn contact met de realiteit gestoord was. Gilles de Rais was onvolwassen en kinderlijk in zijn beleving van de wereld om hem heen.”
Berents roept niet zo maar iets, is zelfs kritisch op zijn eigen stellingname en gaat het onderzoeken en uitbouwen. Dat doet hij aan de hand van onderzoek naar de achtergronden van de kindermoorden en de stoornissen die al in de jeugd van De Rais optraden.
Die kindermoorden is een verhaal apart. De Rais was getrouwd en had een dochter maar vrouw en kind woonden elders. Hij had een aantal trouwe dienaren en de weg was vrij om zijn vleselijke lusten te botvieren op de jeugd van het dorp. Bedelaartjes, maar ook jongens uit gezinnen die vaak met geld werden meegelokt. Heel voorzichtige tellingen gaan uit van 120 tot 140 slachtoffers. Is dit al nauwelijks te bevatten, de beschrijvingen van wat hij met hen deed tart iedere verbeelding. Berents geeft het wel weer en houdt het nog netjes maar het komt er op neer dat De Rais de jongens misbruikte voordat hij hen vermoordde, maar ook terwijl hij ze vermoordde en nadat hij ze vermoordde. Na afloop werden ze in de regel verbrand in de open haard. Zijn knechten doodden ook kinderen voor hem of ontdeden zich van de lijken.
Uiteraard wordt er gezocht naar het waarom door de auteur. Ook De Rais zelf heeft er iets over verklaard tijdens zijn proces:
“‘Ik heb het alleen voor mijn genoegen gedaan en voor de bevrediging van mijn lust.’ Na een herhaalde vraag naar zijn motieven bracht de verdachte geëmotioneerd ut: ‘Och monseigneur, u kwelt uzelf en mij ook.’”
Dat proces is ook een verhaal apart. Berents gaat op zoek naar de reden waarom De Rais werd aangeklaagd. Dat ging in eerste instantie alleen om een kwestie die met financiën en eigendom van een kasteel te maken had. Om De Rais nog steviger aan te pakken ging de aanklager, de hertog van Bretagne, op zoek naar andere misdaden waarover er geruchten gingen en zo kwamen ze bij duivelaanbidding en de kindermoorden uit. De Rais moest zich verantwoorden voor de kerkelijke én de wereldlijke rechtbank.
Ook hier komt het dubbele gezicht van De Rais naar voren. Als de kerkelijke rechtbank dreigt met excommunicatie bekent hij de alchemie en duivelaanbidding maar twijfelt over een bekentenis over de moorden. Dat zou tot meineed leiden en tot onverbiddelijke uitstoting uit de kerk. Hij had blijkbaar geen moeite met talloze moorden maar meineed was hem een brug te ver. Uiteindelijk was excommunicatie wel het kerkelijk vonnis, maar dat werd door zijn berouw ook weer ingetrokken.
Daar bleef het niet bij, want de wereldlijke rechtbank sprak zich ook uit en wel voor de doodstraf voor De Rais en voor twee van zijn knechten. Ze zouden opgehangen en verbrand worden:
“Op het laatst kon Gilles de Rais toch nog een glorieuze rol spelen, letterlijk in het brandpunt van ieders belangstelling…Gilles, die God al om genade had gebeden, sprak nu de mensen toe. Hij vroeg vergeving voor wat hij gedaan had, vooral aan de ouders van zijn slachtoffers.”
Deze complexe persoon stierf in de klaarblijkelijke overtuging dat hij voor zijn zonden vergeven zou worden. Berents sluit zijn prima biografie af met de figuur van De Rais en de invloed of verwevenheid met andere verhalen, zoals dat van Blauwbaard. De Rais wordt nog wel eens verward met de man die zijn bruiden doodde.
—
Eerder verschenen op Quis leget haec?
