Slavernij

10 mensen schrijven geschiedenis

[Recensie] Dit boek Slavernij maakt het tamelijk abstracte en algemene thema slavernij persoonlijk door tien verhalen van mensen te vertellen zodat slavernij steeds weer een ander menselijk gezicht krijgt en tot leven komt. Dat klinkt misschien wat merkwaardig omdat slavernij ónmenselijk is, maar het is de kracht van dit boek dat het aan de hand van voorwerpen een relatie legt met mensen die op uiteenlopende wijze bij de slavernij betrokken waren.

Tijdens de voorbereiding van de tentoonstelling die momenteel in het Rijksmuseum in Amsterdam is te zien, vroeg men zich in het museum af of het thema slavernij in de collectie aanwezig zou zijn. Onderzoek bevestigde dat dit wel degelijk het geval was en de conservatoren hebben daarom het bordje ‘Rijksmuseum en slavernij’ bij het desbetreffende object geplaatst. Hiermee wordt effectief ingespeeld op de actuele belangstelling voor slavernij in de samenleving en zo laten de conservatoren het publiek ánders naar objecten kijken.

Het boek Slavernij is rijk geïllustreerd met objecten uit de thematische tentoonstelling. De foto die op mij de meeste indruk maakte is die van het brandijzer van de WIC (West Indische Compagnie) waarmee het logo van de eigenaar op de rug van een slaaf werd gebrand. Ook de afgebeelde voetboei, waarin meerdere slaven konden worden geketend, is indrukwekkend om te zien. Dergelijke afbeeldingen laten zonder woorden zien hoe slaven leefden en vertellen daarom hun eigen verhaal.

Na een historisch overzicht komen de tien personen – waaronder een koopman, een toeleverancier en een slaaf – in afzonderlijke hoofdstukken naar voren. Het is bijzonder hoeveel gegevens er beschikbaar zijn om vrij gedetailleerd hun levensverhalen in relatie tot de slavernij te vertellen. Zo krijgt de lezer een indruk van het leven en werken op een plantage waarbij straf en beloning belangrijke instrumenten waren om de orde te bewaren maar ook van de handel in slaven en alles wat slaven gedurende hun zeereis meemaakten.

Opmerkelijk is het schilderij van Oopjen, van de hand van Rembrandt, een rol speelt in dit boek. Oopjen vormt samen met Marten het beroemde dubbelportret uit 1634 dat enige jaren geleden veel aandacht kreeg toen werd ontdekt dat de schilderijen van Rembrandt waren. Oopjen kwam, zoals het schilderij duidelijk laat zien, uit een welgestelde regentenfamilie die z’n rijkdom ondermeer heeft te danken aan slavenarbeid in Brazilië. Ook Marten was vermogend: zijn vader bezat een suikerraffinaderij waar de oogst van suikerplantages, bearbeid door slaven, werd verwerkt. Wie dit weet, kijkt ineens anders naar deze twee jonge mensen die haar vol zelfvertrouwen zijn geportretteerd al moet daarbij bedacht worden dat ons oordeel over slavernij waarschijnlijk heel anders zal zijn dan de wijze waarop zij daarover hebben gedacht. Best mogelijk dat ze er niet bij hebben stilgestaan maar dit – zoals de meesten van hun tijdgenoten – de normaalste zaak van de zaak vonden.

Slaven waren er in soorten: dat wordt uit diverse afbeeldingen wel duidelijk. Het Rijksmuseum dacht lange tijd een hondenband uit 1689 in de collectie te hebben maar het blijkt een halsband te zijn die door een mens is gedragen. Een slaaf die als bediende werkzaam was. De halsband was een statussymbool die de bezittende macht van de eigenaar uitstraalde. Deze mens was in feite een dienstbaar dier…

Ook het schilderij van Maurits, graaf van Nassau, is veelzeggend. De graaf zit hoog en fier te paard en bijna nietig is aan de linkerkant zijn schildknaap met donkere huid afgebeeld die zijn helm draagt.

Er zijn ook tal van citaten die aangrijpend illustreren hoe het slavenleven was. Eén die mij het meeste raakte, staat is uit 1662: “Iedereen kan zich voorstellen wat een miserabel gekerm, geween en hartbrekende jammerklachten deze rampzaligen aanheffen. Ellendige mensen die daags tevoren nog in welstand en vrijheid leefden, waren nu plotseling van alles beroofd, vastgebonden en mishandeld, arm en naakt en tot slavernij gebracht. Voor een gering bedrag worden ze aan christenen, moren en allerlei heidense volken verkocht en zo voor eeuwig van elkaar gescheiden en over de hele aarde verspreid”, aldus de Nederlandse chirurgijn die dit in 1662 in de Bengaalse stad Pipelli in India optekent.

Zo zijn er meer aangrijpende getuigenissen zoals over de slavin die uit pure wanhoop haar kind wurgt om het uit z’n lijden te verlossen. Zij wordt daar gruwelijk voor gestraft.

Bijzonder zijn ook de afgebeelde documenten waarin de slavernij wordt afgeschaft: in 1863 op de Nederlandse Antillen en in 1860 in Nederlands Indië en dan wordt duidelijk dat de slavernij nog tot ver in de 19^e eeuw een rol speelde, al was er al eerder verzet en hadden tal van mensen wel degelijk oog voor het onrecht dat slaven werd aangedaan. Een voorbeeld daarvan is Dirk van Hogendorp wiens levensverhaal ook in dit boek wordt getekend. Hij behoort weliswaar tot een rijke regentenfamilie in Den Haag en was slavenhandelaar in Nederlands Indië maar had wel oog voor het onrecht dat slaven werd aangedaan.

Dit boeiende boek vertelt weer heel anders dan het eveneens besproken boek Slavernij. Een geschiedenis hetzelfde aangrijpende verhaal van mensen met macht en geld en mensen die daar het slachtoffer van werden.

—

Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles