Maaltijdstillevens waar je honger van krijgt
[Recensie] Dat er de laatste tijd meer aandacht is voor de Nederlandse culinaire geschiedenis maakte ik enige tijd geleden al duidelijk in mijn blog Aan tafel in het archief. Het Mauritshuis greep deze interesse in recepten, kookkunst en voedsel uit het verleden aan om het onderwerp te maken van een tentoonstelling: Slow Food [2017/red.]. De naam is ontleend aan de beweging die zich afzet tegen de industriële productie en snelle consumptie van voedsel – fast food – ten faveure van de traditionele, lokale keuken waar men in alle rust van kan genieten, zo stelt directeur Emilie Gordenker in de inleiding van de tentoonstellingspublicatie. Slow Food is de eerste tentoonstelling waarbij het maaltijdstilleven an sich hoofdonderwerp is. Dit type kunstwerk was tot op heden een nog weinig onderzocht fenomeen uit de Nederlandse en Vlaamse schilderkunst. Kunsthistorica Anne Lenders schreef enkele jaren geleden haar masterscriptie over de maaltijdstillevens van Floris van Dijck en werkte van 2012 tot 2015 als assistent-conservator in het Mauritshuis. In hetzelfde jaar als Lenders bij het Mauritshuis werkzaam werd, kocht het museum het werk Stilleven met kazen, amandelen en krakelingen (ca. 1615) van de Antwerpse kunstenares Clara Peeters. De scriptie van Lenders en het stilleven van Peeters waren de directe aanleiding voor de tentoonstelling en bijbehorende publicatie Slow Food.
Hoofdconservator van het Mauritshuis, Quentin Buvelot, werkte het door Lenders bedachte concept verder uit en speelde een hoofdrol in de samenstelling en realisatie van de gelijknamige tentoonstelling en publicatie. Voor de publicatie schreef hij het grootste deel van de catalogusteksten en verzorgde hij ook een inhoudelijk essay over het ontstaan en de vroege ontwikkeling van het Hollandse en Vlaamse maaltijdstilleven. Hierin behandelt hij de belangrijkste aspecten van het thema. In zijn essay legt hij ook het verschil uit tussen een maaltijdstilleven en stillevens met voedsel in de hoofdrol. In de stillevenkunst komen immers ook schilderijen voor met tafels vol jachtbuit of uitgestalde vis. Deze typen stilleven behoren echter tot een andere categorie, omdat het gaat om voedsel dat eerst nog bereid moet worden alvorens het genuttigd kan worden. Toch zijn in de catalogus en op de tentoonstelling wel dergelijke schilderijen opgenomen om te laten zien hoe deze schilderijen als inspiratie kunnen hebben gediend voor latere maaltijdstillevens of hoe van bijvoorbeeld Peeters bepaalde stijlkenmerken in maaltijdstillevens terugkeren.
Naast het essay van Buvelot bevat de publicatie ook essays over het maaltijdstilleven in de Zuidelijke en Noordelijke Nederlanden, de voorlopers van het maaltijdstilleven en een essay dat specifiek gericht is op de etenswaren en objecten die afgebeeld zijn op de maaltijdstillevens uit de vroege zeventiende eeuw. Dit laatste essay is van de hand van Anne Lenders en Yvonne Bleyerveld en grotendeels gebaseerd op de masterscriptie van Lenders en het artikel dat zij schreef voor de catalogus van de monografische tentoonstelling over Clara Peeters, die in 2016-2017 in Antwerpen en Madrid te zien was.
Peeters was een van de weinige vrouwelijke schilders uit de Gouden Eeuw en schilderde uitsluitend stillevens. Haar stillevens bestonden met name uit banketjes met eenvoudige etenswaren en kostbaar serviesgoed. Leuk detail is dat Peeters vaak kleine dingen van zichzelf in haar schilderijen verwerkte. Zo is op het mes in de voorgrond op haar Stilleven met kazen, amandelen en krakelingen ‘Clara Peeters’ te lezen. Ook verstopte ze geregeld zelfportretjes in haar werken, zoals een in een wijnkan. Peeters wordt samen met Osias Beert gezien als de pionier van het maaltijdstilleven en is dan ook met maar liefst zes werken in de tentoonstelling en de catalogus vertegenwoordigd. Ook andere bekende vertegenwoordigers van het maaltijdstilleven komen aan bod, waaronder de Haarlemse meesters Pieter Claesz en Willem Heda, de bekendste vertegenwoordigers van het maaltijdstilleven in de Noordelijke Nederlanden.
Zoals gezegd was Slow Food de eerste tentoonstelling die zich exclusief toelegt op het maaltijdstilleven, toch smaakt het thema nu al naar meer. Met de tentoonstellingen en bijbehorende publicatie zijn de eerste stappen gezet om het thema te onderzoeken en aan publiek te presenteren. Toch blijft veel nog onbekend. Zo weten we nog altijd vrij weinig over Clara Peeters, terwijl ze wel wordt gezien als de pionier in de maaltijdstillevens. Slow Food is voor de geïnteresseerde leek een zeer interessante inleiding in het onderwerp met vele, prachtige illustraties. Voor de kunsthistoricus een uitnodiging tot verder onderzoek in dit onderwerp, mijn honger is immers nog niet gestild.
—
Eerder verschenen op Hereditas Nexus
