De geschiedenis boeit, de moordenaar minder
Ter beschikking gesteld, of eigenlijk ordinair gevangen met dwangarbeid, en dan dichter zijn. Of: dichter zijn, gelukkig te worden en dan in een ultieme, tragische daad je geluk te vernietigen. Frank Noë onderzoekt de geest – of geesten – en de daden van de gevangen gewelddadige dichter in Spellbound, zijn nieuwe, onderhoudende, goed gecomponeerde roman.
Chris Werkhoven, de dichter in kwestie, zit voor moord. Hij heeft een ongeluk met een glazen deur na een ruzie met zijn beste vriend, zijn enige vriend in het gesticht, de sterke, rustige Jim. Dokter Erica Smit neemt het op zich hem te verzorgen, de glassplinters te verwijderen. Gedurende die behandeling keert Werkhoven in gedachten terug naar zijn aankomst en verblijf op het Rijksasiel voor psychopaten Zandvliet, en, stukje bij beetje, naar de paradijselijke periode voor zijn misdaad en veroordeling. Tussen de beschrijving van het incident met de deur – zelfmoord, zegt iemand, Jim, zegt Werkhoven – en die van de ongelukkige moord, beide essentiële, karakterverklarende gebeurtenissen, ontrafelt Noë kundig de toedrachten in afwisselende scènes. Een sterke zet is dat ook Jim hoofdstukken voor zijn rekening neemt, waardoor diens Japie Krekelfunctie en de agressievere kant van Werkhoven naar buiten komen.
‘”Werkhoven!” riep ik.
Hij keek verstoord op. “Ik ben bezig, Jim.”
Dat zag ik. “Wat is het nut van het geweten, cowboy?”
Ik rechtte mijn rug en keek dokter Smit na die in haar witte jas van de postzakstopperij naar het voorpaviljoen liep. De zon scheen op haar rossige haar.
“Enige gedachten hieromtrent?” vroeg ik.
“Als je me nog één keer cowboy noemt, schiet ik je overhoop.”
“Dat bedoel ik nou,” zuchtte ik en ik spitte verder. “Eikel.”
Stilistisch verschillen de Jim- en Werkhovenhoofdstukken weinig, en Jims perspectief blijft begrijpelijkerwijs het ondergeschikte, maar verheldert de vriendschap van de twee tegenpolen wel. Hoewel er passages zijn die de verhouding nog beter verklaren. Tijdens een schaakpartij tussen Jim en Werkhoven, merkt een patiënt op: ‘“Hou jij van solo-schaken?”’ En in een gesprek waarin dokter Smit Werkhovens vertrouwen had geprobeerd te winnen: ‘“Mag ik je wat vragen?” vroeg ik. Ik wilde het met haar hebben over Jim. Zij wist vast meer over hem. Ik had zoveel vragen. Zij was de enige die ze kon beantwoorden. “Natuurlijk.” “Over Jim Beumer.” Ze keek me vragend aan. “Wie?”’
Vast onbedoeld, maar typografisch erg sterk is het enorme wit dat volgt op deze korte dialoog, als een dikke punt achter een zin. Alsof er niets gebeurd is gaan we verder, nieuwe scène. De scènes zijn kort, het vagevuur van Zandvliet en het paradijselijke plantsoen waar Werkhoven met zijn Emma leefde wisselen elkaar af, en de vaart die de roman drijft, maakt dat je niet toekomt aan het uitdenken van de antwoorden op je vragen naar de toedracht van het ongeluk met het glas, naar die van de misdaad die hem hier bracht. Korte opmerkingen werpen antwoorden vooruit, spelen met de lezer.
‘Over hersenspinsels gesproken: vlak voordat ik door de grote glazen deur van de bibliotheek vloog, kregen Jim en ik ruzie. Met zijn blote bast kwam hij vlak voor me staan. Dat deed hij altijd.
”Je kunt niet zonder me!” riep hij. “Niet!”
Niet lang daarna vloog ik door het glas.’
Maar het zijn de woorden van een gek, wat moet je geloven?
De kracht van de roman ligt duidelijk daar, in de spanning van wat je moet geloven, hoe het zit, de platte spanning van een thriller. Die andere vraag, naar de psyche van een dichter-moordenaar, die gebaseerd is op Gerrit Achterberg, ter beschikking gesteld in 1937 na het vermoorden van zijn hospita, komt minder uit de verf. Misschien omdat voor een goede indruk, beter misschien: beleving van de gekte, het mysterie juist versterkt moet worden. Zoals een full character zijn geloofwaardigheid verliest als hij niet tot onvoorspelbare dingen in staat is.
Uit de verantwoording: de titel Spellbound verwijst naar Achterbergs gedicht in de bundel Sneeuwwitje (1949), een gebonden betovering van dubbele identiteit en schuld. Het motto is ‘Het is een vast gebod: / gij moet hem eeuwig zijn.’ Is de tweede persoon Achterbergs geliefde of, in Noë‘s interpretatie, Werkhovens andere ik? De titel is ook dezelfde als die van Hitchcocks film uit 1945, over een patiënt, Gregory Peck, die zich voordoet als de nieuwe gestichtsdirecteur en vlucht met een vrouwelijke arts, Ingrid Bergman, die zijn identiteit probeert te achterhalen. Maar mij deed de geestverwantschap van Werkhoven en Jim nog het meest denken aan David Finchers film Fightclub(1999), een snelle, gewelddadige, donkere film die eng levensecht laat zien hoe een braaf burger een anarchistische moordmachine kan zijn.
Die vergelijking valt minder goed uit voor Frank Noë‘s boek. De dreiging en de waanzin beklemmen nergens, akelig of confronterend wordt het nooit. Zelfs ‘s nachts wordt het niet donker: zelfs de meest radeloze woorden van de dichter-moordenaar zijn goed geformuleerd, zijn woedendste uitroepen zijn scherp, gemeen, maar niet onbegrijpelijk. En in de beschrijving van de gebeurtenissen – zelfmoord, moord, de bijstand aan medepatiënten, de redding van een gestichtswacht – blijkt hij geen dader maar een slachtoffer, een redelijk mens, een sympathieke intellectueel die lijdt onder iets in zijn hoofd. Misschien is Achterberg daar goed mee gekarakteriseerd, maar als Noë de interessantere algemene vraag heeft willen stellen naar de psyche van een moordenaar, dan heeft hij die niet overtuigend beantwoord. Spellbound is kundig geschreven, het boeit, maar de klap in het gezicht die het had kunnen zijn blijft uit. Daarvoor is Noë‘s hoofdpersoon waarschijnlijk te veel een dichter, te weinig een moordenaar.
