Onmogelijke liefde, mooi tijdsbeeld
[Recensie] De vrij onbekende Mariska Tjoelker debuteerde met Mien, een biografie over de vrijwel vergeten wereldkampioene wielrennen Mien van Bree. Onlangs is haar tweede roman Stof tot zwijgen verschenen. De Enschedese textielfabriek die ruim een half miljoen Jodensterren vervaardigde vormde de aanleiding daarvoor. Er was bepaald geen sprake van vrije wil, de wil van de bezetter was wet. Het wrange was dat deze fabriek oorspronkelijk werd geleid door een Joodse familie. In 1941 werden zij vervangen door een bewindvoerder, een zetbaas van de nazi’s.
Twee families, heden en verleden
Op basis van deze geschiedenis heeft Tjoelker een fictief verhaal geschreven, maar wel verweven met ware gebeurtenissen. Centraal in Stof tot zwijgen staan twee families: de Joodse familie Goedmoedt die eigenaar is van een textielfabriek en de Warrinks.
Janus Warrink is knecht, chauffeur en in zekere zin vertrouweling van Levi Goedmoedt. Janus is weduwnaar en hij heeft een zoon die naar hem is vernoemd, Janneman, later Jan. Goedmoedt heeft vier kinderen, onder wie dochter Sara, leeftijdgenoot van Janneman. De twee zijn goed met elkaar bevriend, ondanks het standsverschil. Aan die vriendschap komt tot groot verdriet van de kinderen een einde, geforceerd door de moeder van Sara.
Een paar jaar later. Beiden zijn jonge volwassenen en de vriendschap bloeit weer op. De eigenzinnige Sara laat zich niet meer tegenhouden. Het komt zelfs tot een huwelijk, een moetje, maar uiteindelijk wel met de zegen van vader Goedmoedt. Maar, de tweede wereldoorlog werpt zijn schaduw vooruit. Als die eenmaal is uitgebroken zijn de gevolgen voor de familie Goedmoedt verschrikkelijk. De meesten van hen sterven in concentratiekampen en gaskamers.
Een halve eeuw later. Julia, de kleindochter van Jan, moet een stamboom maken, een schoolopdracht. Zij heeft ooit een foto van haar oma Sara gezien, wat niet de bedoeling zou moeten zijn; hij werd van haar afgepakt. Na enige tijd, er is intussen van alles gebeurd, verbreekt de hoogbejaarde Jan eindelijk het stilzwijgen.
Toegankelijk en leerzaam
De twee verhaallijnen, heden en verleden, wisselen elkaar op soepele wijze af in Stof tot zwijgen. Behalve het liefdesverhaal, dat mooi is geschreven, zonder sentimentaliteit, komt in het verleden meer thematiek aan bod. Standsverschil, de uitbuiting van fabrieksarbeiders en de rivaliteit tussen protestantse en Joodse fabrikanten zijn voorbeelden daarvan. Natuurlijk komt door de tijd waarin het zich afspeelt ook de Jodenvervolging aan bod, waaronder de onteigening van de Joodse fabrieken.
Alles bij elkaar geeft dat een goed tijdsbeeld. Hoewel er soms met enig sentiment wordt teruggekeken naar de bloeiperiode van de textielfabrieken in Enschede en omstreken blijkt uit Stof tot zwijgen dat het ook schaduwzijden had.
Tijdens haar onderzoek naar het familieverleden stuit Julia ook nog op een andere verzwegen geschiedenis die ook met opa Jan te maken heeft. Het zorgt voor de nodige opschudding en ongemak bij andere familieleden en is een fijn extraatje in het toch al goedgevulde boek.
Stof tot zwijgen leest gemakkelijk, de stijl is toegankelijk. Als het gaat om de liefdesgeschiedenis weet Tjoelker de juiste toon te treffen, invoelend, menselijk, zonder sentimenteel te worden. Dat geldt evenzeer voor de andere, zeker niet minder belangrijke, onderwerpen. Als je meer wilt weten van de geschiedenis van de Twentse textielfabrieken in de eerste helft van de twintigste eeuw dan heeft Stof tot zwijgen ook wat dat betreft genoeg te bieden!
—
Eerder verschenen op jkleest
