Van Reybrouck versus Ten Bos, politici van de toekomst versus inktschijters
[Essay] Het laatste boek dat ik intensief met mijn goede vriend Maarten de Keulenaar kon bespreken, de weken voordat de laatste fase van zijn ziekzijn aanbrak (zie de bespreking van Mijn Zoon), is Tegen Verkiezingen van David Van Reybrouck. Maarten was enthousiast, had het boek al twee keer gelezen en hij vond dat ik het boek ook moest lezen. Op weg terug van onze laatste museumbezoek (Kröller-Müller, februari 2014) was hij ongekend fel. “De democratie wordt uitgehold, we worden geterroriseerd door gekken als Wilders en Martine Le Pen.” (Maarten had natuurlijk niet kunnen vermoeden dat we nu in afwachting zijn van de mogelijke verkiezing van een andere gek, als president van de VS.) “De parlementaire democratie voegt niets meer toe”, vervolgde hij. “Mensen hebben geen invloed, we moeten terug naar de basis van wat democratie is, zodat mensen weer echt mee kunnen praten.”
Ik had toen geen goed weerwoord en gaf Maarten en Van Reybrouck wel gelijk in hun analyses. Maar ik vond de heren iets te ijverig, te activistisch, om alles wat we nu hebben maar direct af te willen schaffen. Van Reybrouck laat ons in zijn boek weten dat we geen tijd te verliezen hebben. “Waar wachten we op”, roept hij ons tweemaal toe in zijn boek. Maarten voelde dezelfde urgentie. Hij was van plan, ook al was hij ernstig ziek, om in Nederland een discussie te starten en met Van Reybroucks boek in de hand ons land democratischer te maken. Hij sprak van een discussieforum, een platform. Grootse plannen. Het tekende de hartstochtelijke manier waarop Maarten (in zijn werkzame leven ambtenaar bij de gemeente Utrecht en belast met het uitdenken van nieuw beleid) in het leven stond. Tot op het laatst maakt hij zich druk over de toekomst van onze wereld. Toen ik hem thuis afzette kreeg ik het boek te leen. Zijn exemplaar staat nu bij mij in de kast. Een prachtig aandenken aan een prachtige vriendschap. Maarten heeft niet meer met zijn plannen kunnen starten. Hij overleed in mei 2014. Ik las het boek pas na Maartens overlijden en het bleef knagen, er klopte iets niet aan de premisse van het boek, aan het idee namelijk dat de politiek vanuit de politiek te hervormen is. Pas toen ik de afgelopen weken Bureaucratie is een inktvis, het boek van René ten Bos las, wist ik wat er schortte aan Van Reybroucks, c.q. Maartens ideeën over het vernieuwen van de politiek.
Athene
Van Reybrouck laat in Tegen verkiezingen op overtuigende wijze zien waarom het draagvlak voor en de daadkracht van het democratisch model afneemt en waarom het populisme in onze tijden razendsnel opkomt. Hij citeert nota bene uit een stuk van de Nederlandse Tweede kamer Vertrouwen en zelfvertrouwen. Parlementaire zelfreflexie 2007-2009: “Politici willen, om de volgende verkiezingen te overleven, voortdurend scoren. De in toenemende mate vercommercialiseerde media bieden daarvoor maar al te graag een podium, waardoor deze drie sectoren [politiek, media en bedrijfsleven] zich met elkaar bevinden in een houdgreep, een ‘Bermudadriehoek’ die alles op mysterieuze wijze naar beneden trekt, waar bij iedereen zich afvraagt waardoor het nu komt…. In gesprek met journalisten is opgemerkt dat incidenten meer de aandacht van de media trekken dan goede debatten, die ook worden gevoerd”.
En zo loopt de politiek van incident naar incident en worden echte problemen niet langer opgelost. De politiek is tandeloos en machteloos geworden, is de mening van Van Reybrouck. ‘Politicus zijn’ is een beroep en politici doen er alles voor om hun baantje te behouden, en dat leidt dan weer tot corruptie. Volgens Van Reybrouck moet de oplossing komen door een hervorming van de democratie. En wel een democratie zonder verkiezingen en zonder beroepspolitici. Van Reybrouck laat zien hoe eerdere democratieën zonder verkiezingen werkten, in Athene en in een aantal Italiaanse stadstaten tijdens de Renaissance, waar op pleinen werd gedebatteerd en zo beslissingen werden genomen, vaak pas als iedereen het eens was. Hij komt met allerlei nieuwe ideeën om de mensen weer meer inspraak te geven. Er zijn digitale platformen, waar mensen petities kunnen tekenen, vooral vanuit de VS zijn deze platformen in opkomst. Met deze zakken vol met digitale handtekeningen bestoken de activisten de politiek en proberen invloed uit te oefenen. Maar dat is niet voldoende. Van Reybrouck pleit voor een systeem net als bij de jury rechtspraak – waar mensen op basis van loting moeten plaatsnemen in een jury – om mensen tijdelijk te vragen volksvertegenwoordiger te zijn. Ook hier op basis van loting. Verkiezingen worden afgeschaft. En politieke partijen zijn niet meer nodig. De burgers zullen zich in de maanden of het jaar dat ze ‘gelote volksvertegenwoordiger’ zijn naar eer en geweten van hun taak kwijten. Meer dan bij een democratie gebaseerd op politieke partijen en verkiezingen zullen alle geledingen van de samenleving in het parlement of de gemeenteraad vertegenwoordigd zijn.
Mooi, goede plannen. Maar toch begint het hier behoorlijk te knagen. En niet omdat Van Reybrouck al te gemakkelijk over het opleidingsniveau van de gemiddelde burger heen stapt. Ik vraag me ernstig af we of ook mensen zonder enige vorm van opleiding en met een gebrek aan een goede algemene ontwikkeling wel kunnen toelaten in de nieuwe parlementen? In Athene mocht per slot van rekening ook niet iedereen mee praten. En ook valt te betwijfelen of gewone burgers wel zitten te wachten om politicus te worden, ook al is het maar tijdelijk. Het afbreukrisico is enorm. De media en sociale media gaan op onderzoek uit en alles wat privé was van zo’n nieuwe kersverse politicus wordt opeens publiek. Bij het minste of geringste wordt de politicus aan de schandpaal genageld, en als je dan bijvoorbeeld leraar bent of een bedrijf hebt, kan dat schade opleveren die je uiteindelijk je baan doet verliezen. Van Reybroucks model zal alleen kunnen werken als we de (sociale) media aan banden leggen, anders zul je zien dat het merendeel van de mensen die geloot worden om politicus te worden zal weigeren.
Oikonomia
Maar ook dit argument is nog niet doorslaggevend. De kern van het bezwaar tegen Van Reysbroucks betoog zit er in dat hij nog heilig in de politiek gelooft, dat in de politiek beslissingen genomen kunnen worden, dat daar het verschil gemaakt kan worden en ook dat de politiek uiteindelijk de politiek kan hervormen. Van Reybrouck gaat voorbij aan wat René ten Bos in zijn boek Bureaucratie is een Inktvis de ‘Inktschijters’ noemt: de enorme kaste van mensen, ambtenaren maar ook de boekhouders en techneuten in bedrijven die zorgen dat de samenleving werkt, dat de regels niet alleen worden opgesteld, maar ook worden nageleefd en uitgevoerd. Volgens Ten Bos is het allang niet meer de politiek die bepaalt hoe de wereld draait. De ‘Oikonomia’ is aan de macht, een woord afgeleid van het Griekse woord voor huis ‘oikos’, waar uiteindelijk ons woord economie uit voort is gekomen. Maar met Oikonomia bedoelt Ten Bos niet de economie maar alle regels, wetten, afspraken, relaties, verbanden, verdragen etc. die nodig zijn om het huis op orde te krijgen en te houden. De politiek heeft nauwelijks iets meer te vertellen want de bureaucraten die verantwoordelijk zijn voor het opstellen van al die regels, wetten, afspraken etc. – de inktschijters – bezitten de macht.
En dat is de ware reden dat de politiek tandeloos en machteloos is geworden, en niet omdat de politici hun taak niet goed uitoefenen. Het maakt niet uit welke politicus, of hoe de politicus politicus wordt (verkozen of geloot), de reden van hun onmacht is dat we een democratie hebben in een ondemocratische wereld.
Ten Bos geeft, heel onbevredigend, geen antwoord op de vraag hoe we de inktschijters moeten aanpakken, hoe we het primaat van de Polis, van de politiek, weer sterker moeten maken ten opzichte van de Oikonomia. Maar dat was ook niet de inzet van zijn boek, want er valt niets op te lossen, zo zegt hij spottend. “Laten we [er daarom maar] voor kiezen de bureaucratie en haar inkt schijtende bewoners te blijven parodiëren. Ze verdienen het, als was het alleen al omdat we zelf zoveel op hen zijn gaan lijken”.
Debat
Voor de activist Van Reybrouck is het natuurlijk een ondraaglijke gedachte dat de politiek niet meer sterker kan worden, niet kan veranderen, niet kan verbeteren. En daar heeft hij een punt. Berusten in een wereld die slechter wordt, daar kan en mag geen schrijver of filosoof mee wegkomen. Een goed gesprek tussen de heren zou misschien inzicht kunnen geven in hoe de politiek te versterken. Ik vermoed dat Ten Bos, ook omdat hij organisatiedeskundige is, hier best de nodige ideeën over heeft, maar daar nog niet mee heeft willen komen. En David van Reybrouck, ja, die moet verder. Tijd voor een debat heren? Ik kan het met mijn vriend Maarten niet meer voeren. Als jullie dat nu eens voor ons doen? Dan regel ik de praktische zaken.
—
Voor het eerst verschenen op De Leesclub van Alles
Op DLVA staan twee besprekingen van het boek van Ten Bos, een ‘korte’ van Arnold Heumakers waarin Heumakers vooral de stijl van Ten Bos roemt en een uitgebreide samenvatting van de Nijmeegse filosofiestudent Bas Leijssenaar.
