"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

The Birth of Modern Belief

Zondag, 8 maart, 2020

Geschreven door: Ethan H. Shagan
Artikel door: Niklas Anderberg

Geloof in de wereld

[Recensie] Wie aan geloof denkt, denkt automatisch aan religie. Dit is volgens Ethan H. Shagan maar gedeeltelijk terecht. Tegenwoordig is geloof overal aanwezig en wisselt het constant van betekenis. Wij geloven in van alles wat niets met religie te maken heeft: het weerbericht, ons politieke stelsel, het koningshuis, Europa. Vaak twijfelen we ook maar The Birth of Modern Belief is niet een boek over gebrek aan overtuiging, maar een boek over geloof in het algemeen. Shagan doet een poging om de geschiedenis van de begrippen geloof, overtuiging en oordeel te ontrafelen. Een complicerende factor hierbij is dat het onderscheid tussen ‘faith’ en ‘belief’ niet altijd even duidelijk is.

Hardvochtig geloof

Charles Taylor heeft opgemerkt dat ongeloof in de middeleeuwen geen optie was. Dat werd met de opkomst van de Reformatie anders. Opeens was geloof als begrip bespreekbaar en discutabel of zelfs suspect. ‘Belief’ werd in de zestiende eeuw als zelfstandige categorie geboren. 

De belangrijkste bewering van Shagan is dat geloof daarna niet afgenomen, maar juist toegenomen is; in de moderne tijd is geloof alomtegenwoordig in een vorm die vroeger niet als zodanig herkend zou worden. De hegemonie en homogene structuur van het katholicisme stortten met de komst van de Reformatie volledig in. De autoriteit lag niet langer bij de Kerk maar bij een onafhankelijk oordeel. Toch zit er een adder onder het gras.

Hereditas Nexus

De afname van het oude gezag had twee gevolgen. Allereerst dat religieus geloof samenviel met vertrouwen in de wetenschap, de maatschappij en het individu. Kortom, wat wij secularisme noemen. Maar in het betoog van Shagan komt ook een ander, op het eerste gezicht tegenovergesteld, idee naar voren: de protestantse nadruk op vrijheid van geweten en geloof waren geenszins een pleidooi voor welke willekeurige opvatting dan ook. Het protestantisme was volgens Shagan een alternatieve, maar net zo autoritaire stroming als het katholicisme zelf. In de ogen van de reformatoren was het echte en zuivere geloof ver te zoeken. In zijn Institutie liet Calvijn zich van zijn meest intolerante kant zien: “de meeste gelovigen zijn geen duimbreed beter dan de duivel!” Met andere woorden: geloof, maar alleen dat wat wij geloven. Andere opvattingen werden afgedaan als bijgeloof en ketterij. Het geloof werd “hardvochtig”, zoals Shagan het uitdrukt, en tegenspraak werd niet geduld.

Als gevolg van deze gedaantewisseling van het geloof bleek de wereld plotseling propvol atheïsten te zijn. Orde scheppen en de ongelovigen terug in het gareel brengen, werd voortaan het voornaamste doel van de Reformatie, goedschiks of kwaadschiks. 

De hond Calvijn

Een voorbeeld van uit de hand gelopen intolerantie deed zich voor in Genève. Ik heb het niet over de executie van Servet (die Shagan naar mijn idee te gemakkelijk in de schoenen van Calvijn schuift), maar over een onnozel incident met een hondeneigenaar die zijn hond ‘Calvijn’ genoemd had. Ondanks zijn weinig geloofwaardige tegenwerping dat de naam in werkelijkheid ‘Carlijn’ was, werd hij door de kerkenraad ter verantwoording geroepen. Onbekend is hoe het verder afliep, maar spot drijven met een ambtsdrager werd niet op prijs gesteld. In de woorden van M.L. Mencken – “the bad boy from Baltimore” – was de grootste angst van de Puriteinen dat “someone, somewhere, may be happy”. 

In The Unintended Reformation legt historicus Brad Gregory de verantwoordelijkheid voor alle ellende toen –  en voor de moderne malaise die via de Verlichting daaruit voortgevloeid zou zijn – rechtstreeks bij de Reformatie. Vóór die tijd was alles koek en ei en heerste er een universele, harmonische wereldorde die letterlijk in rook is opgegaan. Onze huidige (neo)liberale samenleving is het betreurenswaardige eindresultaat van dit cataclysme. Ook James Simpson beschrijft de desastreuze invloed van de vroege Reformatie in niet mis te verstane bewoordingen. Pas met de ‘glorious revolution’ van 1688 werden volgens hem de contouren van onze huidige liberale samenleving enigszins zichtbaar. 

Shagan verzet zich tegen de these van Gregory dat de Reformatie het versplinterde pluralisme en de stuurloze secularisatie van onze tijd inluidde. Shagan laat zien dat het roemruchte geloof in het eigen oordeelsvermogen een mythe is en dat het precies andersom was: een autoritaire minoriteit die met man en macht probeerde de ´ongelovigen´ haar eigen leerstellingen op te leggen. Maar Shagan is niet van plan om de katholieke kerk zo makkelijk vrijuit te laten gaan. Beide partijen dragen evenveel verantwoordelijkheid voor het laten escaleren van geloofs- en meningsverschillen tot vervolgingen en moordpartijen op grote schaal. Volgens Shagan is er sprake van twee parallelle projecten in een totalitaire discipline. 

De eerste apostelen

The Birth of Modern Belief is een boek over het begrip ‘geloof’, en geen schuldbevinding. Hoewel ongeloof overal aanwezig is, is dat niet het hoofdthema. Atheïsme wordt door Shagan behandeld als een geloofsopvatting met eigen regels en dogma’s, een zienswijze die wijdverbreid is. Volgens mij is dit een misvatting. Atheïsme is een afwezigheid van geloof; een atheïst leeft zonder God of godsbesef. Als je geen kleren aan hebt, ben je dan tóch onzichtbaar gekleed? Wel in de sprookjeswereld van Hans Christian Andersen. 

De eerste apostelen van het moderne geloof vindt Shagan bij Montaigne, maar vooral bij Tomasso Campanella. Wat Montaigne nu precies geloofde is net zo omstreden als de kameleontische opvattingen van Pierre Bayle. Hoewel Montaigne het katholieke geloof nooit afzwoer, ging hij net zo gemakkelijk met protestanten om. Zijn godsopvatting komt meer overeen met zijn liefde voor de medemens, Montaigne gebruikt zelfs het woord ‘kameraad’. Geloof in God wordt gereduceerd tot een ‘just-so story’. 

Tomasso Campanella was een afvallige Dominicaan die veel tijd in de gevangenis doorbracht. Hier kon hij zich weiden aan zijn heterodoxe geschriften. Iedereen is vrij om te geloven wat hij wil, inclusief Joden en Moslims. Bayle kwam later als eerste tot de conclusie dat een maatschappij met uitsluitend atheïsten ook deugdelijk kon zijn, maar hij bevond zich inmiddels in de veilige haven van Rotterdam…

Giambattista Vico

In het laatste hoofdstuk, Belief in the Human, beschrijft Shagan de Italiaanse filosoof Giambattista Vico ook als een pionier van het moderne geloof. Buiten Napels was Vico nauwelijks bekend, en pas na zijn dood in 1744 begon zijn faam langzaam maar zeker te groeien. Tegenwoordig geniet hij een bijna legendarische status en nog steeds wordt hij verschillend geïnterpreteerd. Isaiah Berlin en Mark Lilla zien in Vico een antiverlichtingsdenker, terwijl Jonathan Israel hem tot de radicale Verlichting rekent. 

Voor Vico was religie een uitvinding van de vroege mens om zijn angsten te bedwingen, een “geloofwaardige onmogelijkheid”, maar als zodanig onontbeerlijk voor een goed functionerende maatschappij. Zijn bekendste begrip is ‘verum factum’: wat wij maken of scheppen is waar. Ook de moderne samenleving is volgens Vico afhankelijk van ons geloof in wat wij zelf hebben gecreëerd; het begrip ‘mensheid’ is ook een artefact. Maar zonder deze uitvindingen – of  “poëtische denkbeelden” –  kunnen we de barbarij niet ontstijgen. Verum factum is bruikbare fictie die nodig is om te kunnen geloven in onze civilisatie. 

Blake als alternatief voor Kant

De meest uitgesproken pleitbezorger van zelfbeschikking was Immanuel Kant, maar Shagan wil zijn verhaal eindigen met een alternatief voor deze rationele denker: William Blake. Blake is bekend om zijn felle kritiek op de Verlichting maar hij was ook geen bewonderaar van het orthodoxe christendom. Het kloppend hart in zijn kunst is het vrije denken. Blake wordt gezien als romanticus, maar ondanks zijn afkeer van het rekenkundige genie Newton (afgebeeld als zijn grote Nemesis Urizen; oftewel Reason) bevond hij zich niet geheel met zijn hoofd in de wolken. (Hij kon niet bevroeden dat Newton meer tijd besteedde aan alchemie dan aan natuurkunde). Blake had een sterk maatschappelijk bewustzijn en schijnt ooit te hebben deelgenomen aan een grote demonstratie in de straten van Londen. Was hij een dromer die zich per ongeluk in het oog van de storm bevond of kwam hij willens en wetens in actie tegen sociale ongelijkheid? In het gedicht over de arme ‘chimney sweeper’ klinkt net zo veel sociale bewogenheid door als in de romans van Dickens. 

In de trant van Vico – en niet van Kant – dacht Blake dat alles wat we geloven, een afspiegeling van de waarheid is. Dit opent de deuren voor allerlei creatieve en spirituele ondernemingen. Met een ware kantiaanse wending concludeert Shagan dat beide stromingen samenvloeien in wat hij ‘modern belief’ noemt. De rationele nieuwsgierigheid van de Verlichting en de spirituele bewustwording van de contraverlichting maken beide deel uit van dat wat wij tegenwoordig geloof noemen. 

Deze symbiose kan geïllustreerd worden met een vergelijking: de tegenhanger van de beroemde illustratie van Francisco Goya’s De slaap van de rede brengt monsters voort (1799) is Blakes metafoor “Een mens die nooit van mening verandert is als stilstaand water; reptielen broeden in zijn hoofd.” Goya zegt dat de monsters tevoorschijn komen als de fantasie door de rede in de steek gelaten wordt. Hoe verschillend zijn Blake en Goya of liever gezegd: in hoeverre zijn ze  geestverwanten? 

In vogelvlucht

The Birth of Modern Belief is een rijk boek, misschien zelfs te rijk. Veel informatie wordt in vogelvlucht aangereikt en veel personages volgen elkaar in sneltreinvaart op. Tussen Hugo de Groot en Descartes door maakt Shagan een uitstapje naar de missionerende Jezuïeten in Canada, een onderwerp dat wellicht een eigen hoofdstuk verdient. Zoals hij in de noten laat zien, zijn er boekdelen verschenen over de zendingsdrang van de ‘Society of Jesus’.

Volgens Shagan droegen deze verre afgezanten van de kerk onbedoeld hun steentje bij aan het afbrokkelen van de fundamenten van de contrareformatie. Hun scepticisme stond uiteindelijk dichter bij Montaigne dan bij de oorspronkelijke opdrachtgevers. Het moderne geloof was geboren en er was geen weg terug. We moeten Shagan op zijn woord geloven.

Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles

Literatuur:

Gregory, Brad S. Permanent Revolution. The Reformation and the Illiberal Roots of Liberalism. Harvard: Harvard University Press, 2019.