Wittgenstein vandaag de dag
[Recensie] Wat is het zijn? Is de pijn van iemand anders hetzelfde als mijn pijn? Hoe weet ik dat de buitenwereld wel echt bestaat? Al eeuwenlang buigen filosofen zich over de diepzinnigste vragen die de mens zichzelf heeft kunnen stellen. Toch duurde het tot de twintigste eeuw, met de Oostenrijkse filosoof Ludwig Wittgenstein, dat de vraag zich opwierp of deze vragen – en dus ook hun antwoorden – überhaupt wel betekenis hebben. Wittgensteins antwoord was resoluut: nee. Filosofische vragen ontstaan als de taal ons op het verkeerde been zet. Daar waar taal in de eeuwen voorheen als neutraal middel werd gezien om te bevragen en te problematiseren, bevroeg en problematiseerde deze filosoof de taal nu zélf – en daarmee de hele onderneming van het filosoferen. Als één van de invloedrijkste denkers van de twintigste eeuw, vormt het werk van Wittgenstein vandaag de dag nog steeds een bron van discussie en inspiratie. In The Cambridge Companion to Wittgenstein laten vijftien filosofen, elk vanuit hun eigen invalshoek, hun licht schijnen op zijn gedachtegoed.
Het werk van Wittgenstein wordt doorgaans ingedeeld in een vroege en een late periode, Wittgenstein I en II respectievelijk. Met tien essays over Wittgenstein II en slechts twee over Wittgenstein I, ligt de nadruk van de bundel duidelijk op het latere werk van de filosoof. (David G. Stern problematiseert deze indeling overigens in een uitstekend essay over Wittgensteins ‘overgangs’- of ‘midden’-periode in de jaren ‘30.) Het is een keuze die slechts ten dele te rechtvaardigen valt. In een bredere filosofische context spreekt zijn Philosophical Investigations (PI) met haar analyse van het dagelijks taalgebruik meer tot de verbeelding dan de droge logische analyse van de Tractatus Logico-Philosophicus (TLP). Anders gezegd: de PI biedt nog altijd aanknopingspunten voor argumentatielijnen die in hedendaagse filosofische debatten kunnen worden ingezet. Hans-Johann Glock pareert met de PI in de hand bijvoorbeeld overtuigend Quines aanval op normativiteit. De strenge logische methode uit TLP heeft daarentegen geen enkele aanhanger meer. Zelfs Wittgenstein zelf zag zich genoodzaakt terug te komen op de daarin ontwikkelde ideeën.
Dit wekt de suggestie dat de TLP in academische kringen als achterhaald of irrelevant wordt gezien. Dat is onterecht. Binnen het subdomein van de Wittgenstein-interpretatie bloeit de literatuur over de TLP nog altijd. Dat is met name te danken aan Wittgensteins paradoxale inzicht dat iedereen die de ideeën in de TLP begrijpt, genoodzaakt is deze als onzinnig te verwerpen. Al sinds haar verschijning in 1922 buigen academici zich over de vraag hoe ze dit inzicht dienen te begrijpen, met uiteenlopende interpretaties tot gevolg. In dat licht is twee essays wat mager, al moet gezegd worden dat Thomas Ricketts een meer dan uitstekende inleiding heeft verzorgd wat de logische en taalfilosofische aspecten van de TLP betreft. Kevin Cahill toont dan weer juist aan hoe divers de interpretaties zijn die de TLP inspireert, door het werk te lezen als een cultuurkritiek richting de wetenschappelijke manier van denken. In zijn lezing is Wittgensteins doel met het werk om de lezer te laten inzien dat de natuurwetenschappen niet in staat zijn onze verwondering over de wereld te vangen. Een gedurfde en zeer originele interpretatie.
De ietwat scheve verdeling maakt van The Cambridge Companion to Wittgenstein misschien niet de ideale inleiding in het werk van de beroemde filosoof. Verder gevorderde studenten vinden in het boek echter een rijkdom aan interessante essays. Of de thema’s die ze behandelen nu expliciet of impliciet in Wittgensteins werk aanwezig zijn – Michael Kober over zekerheid in On Certainty als voorbeeld van het eerste, Hans Sluga over tijd en geschiedenis in de TLP en PI als voorbeeld van het tweede -, één ding maken ze meer dan duidelijk: het werk van Wittgenstein is vandaag de dag nog steeds een bron van inspiratie en discussie.
—
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
