Zet aan tot denken, luisteren en muziek maken!
De schrijver
[Recensie] Filosoof Alicja Gescinska (Warschau, 1981) vluchtte in 1988 met haar ouders uit Polen naar België. Ze publiceerde verschillende essayistische boeken, waaronder ‘De verovering van de vrijheid’ (2011), ‘Leszek Kolakowski: de onrust van onze eeuw’ (2014) en de roman ‘Een soort van liefde’ (2016). In het Belgische programma ‘Wanderlust’ interviewde ze filosofen uit binnen- en buitenland. Gescinska is in 2012 gepromoveerd op het werk van Max Scheler en Karol Wojtyla, beter bekend als Paus Johannes Paulus II.
Waar gaat het boek over?
Uit haar eerste levensjaren heeft Alicja Gescinkska veel auditieve herinneringen maar geen muzikale. Ze herinnert zich wel het kraken van de radio, maar niet of haar ouders liedjes zongen. Pas later in haar leven krijgt muziek een grote betekenis – maar welke?
Thuis in muziek behandelt de rol van muziek in onze persoonlijke en morele ontwikkeling. Gescinska stelt vragen als: word je van muziek een beter mens? Ze herinnert aan de bekende verzuchting van essayist George Steiner, hoe nazi’s overdag mensen konden vermoorden en ’s avonds ontroerd naar Schubert konden luisteren. Een echt antwoord formuleert Gescinska niet: ze tast verschillende visies af, waaronder die van Scheler. Hij stelt dat mensen ook goed doen als ze hogere niet-morele waarden realiseren. Daarom handelt iemand die goede dijken bouwt moreel goed. Net als Bach: “Met zijn zes cellosuites realiseerde Bach niet louter een esthetische waarde, hij stelde er ook een goede daad mee.’’
In een ander essay onderzoekt Gescinkska of je muziek kunt zien als een oefening in empathie. Ze behandelt onder meer de interpretatie van Edith Stein. Volgens Stein helpt empathie ons de innerlijke leefwereld van anderen te leren kennen, ook al kunnen we ons nooit volledig identificeren met de ik van de ander. En muziek is een oefening in empathie. In de termen van Martin Buber: “Muziek doet ons het Du, het menselijke van de ander zien.”
Toch komt Gescinkska er niet helemaal uit. Aan een kant stelt ze: “De gevoeligheid voor de wereld van klanken gaat samen met een gevoeligheid voor de medemens.’’ Aan de andere kant geeft ze juist tegenvoorbeelden van die stelling, onder meer met een uitspraak van Arturo Toscanini over Strauss: “Voor Richard Strauss, de componist, neem ik mijn hoedje af. Voor Richard Strauss, de mens, zet ik hem weer op.’’
Kennelijk gelooft ze toch niet in een causale relatie tussen muziek beoefenen of beluisteren en empathischer worden.
Redenen om dit essay niet te lezen
Thuis in muziek is eigenlijk een misleidende titel, omdat Gescinska bijna uitsluitend verwijst naar klassieke muziek, al verwondert ze zich even over de uitwerking van wiegeliedjes op haar kinderen. Ook volksliedjes komen ter sprake, als ze bespreekt hoe muziek heimwee kan oproepen en hoe muziek heeft bijgedragen aan de Poolse natievorming. Over jazz, blues, popmuziek, rap, allerlei soorten house of muziek uit andere delen van de wereld lezen we bijna niets, hoewel je zou kunnen beweren dat al deze vormen hun eigen oefeningen in menselijkheid creëren.
Wel maakt Gescinska een nogal twijfelachtig onderscheid tussen commerciële popmuziek en popmuziek die ontstaat uit een ‘authentiek verlangen om te creëren’. Helaas gebruikt ze ‘muziek’ als een containerbegrip waar ze wel erg algemene uitspraken over doet. Een ander bezwaar: Gescinska doet ook verslag van haar persoonlijk leven, maar dat blijft nogal particulier. Ze ontwikkelt weinig eigen standpunten maar informeert de lezer wel over de gedachten van andere filosofen. Een vruchtbare synthese ontbreekt.
Redenen om dit essay wel te lezen
Muziek blijft een wonderlijk fenomeen dat veel filosofische vragen oproept. Zoals: is muziek een taal? Maakt muziek je een beter mens? Kan muziek uitdrukken wat er in een maatschappij leeft? Zulke vragen komen aan bod in Thuis in muziek, inclusief de gedachten van een keur van filosofen. Dat zet aan tot denken – en luisteren – en muziek maken!
—
Eerder verschenen op Trouw en op Tanny Dobbelaar
