Een rijk en geschakeerd beeld
[Recensie] Stefan Zweig schreef net geen eeuw geleden een zwierige biografie van Tolstoj. De Oostenrijkse romancier concentreert zich daarbij op de ‘bekering’ van Tolstoj en doorprikt genadeloos het beeld dat de bebaarde profeet van zichzelf optrok.
Met biografieën van Tolstoj kan je, dik honderd jaar na het overlijden van de schrijver, een halve bibliotheek vullen. Wetenschappelijke biografieën geven de toon aan, maar ondanks het verdienstelijke werk van Rosamund Bartlett (Tolstoy. A Russian Life), A.N. Wilson (Tolstoy) en anderen is het wachten op de ultieme monografie. In afwachting is ‘Tolstoj’ van Stefan Zweig een meer dan welkome aanvulling, op sommige vlakken overtreft het pretentieloze, maar helder-analytische werkstuk de acribie van de geleerden. Het essay van Zweig is net vertaald in het Nederlands en uitgegeven bij uitgeverij Ijzer, ook al dateert het al uit 1925. Oorspronkelijk verscheen het in de bundel Drei Dichter ihres Lebens: Casanova – Stendhal – Tolstoi.
Tolstojisme
Na het schrijven van magistrale romans zoals Oorlog en vrede en Anna Karenina zwoor Tolstoj de literatuur af, de laatste dertig jaar van zijn leven ontpopte hij zich tot een radicale profeet. Die ‘bekering’ van Tolstoj, “pelgrimstocht naar zichzelf”, is de centrale as in Zweigs relaas. In 1881, Tolstoj is dan een prille veertiger, gooit de schrijver de boeg helemaal om. Hij zweert het roken, alcohol en zijn rijkeluisleventje als graaf af, voortaan wil hij het leven van een eenvoudige boer leiden. “Van mensen die zich geen vragen stellen, die deemoedig hun simpele werk doen kan men het ‘juiste’ leven leren kennen”. Na een nachtelijke angstaanval maakte Tolstoj, een identiteitscrisis door, een midilife-crisis misschien wel, waarbij hij zich afvroeg wat een goed leven inhield. Zijn keuze om als aristocraat zijn privileges overboord te gooien én zijn nieuwe heilsleer te verkondigen leverde hem een schare volgelingen op. Niettemin was hij niet erg consequent: hij predikte seksuele onthouding, maar verwekte aan de lopende band kinderen en Zweig is terecht kritisch voor het boer en schoenmaker spelen van Tolstoj. “[…] net zomin werd de grote schrijver en man van adel door een uurtje werken met priem en leest een schoenmaker, door twee uur werken op het land een boer, raakte hij door zijn vermogen te schenken aan zijn huisgenoten aan de bedelstaf.” Anderzijds is het wel zo dat de spagaat tussen de theorie die hij propageerde en de praktijk Tolstoj steeds meer verscheurde. Zweig is gefascineerd door de mens Tolstoj als “geniale autodiagnost”, maar hekelt wat hij het “lichtzinnig filosofisch vertoon” van het Tolstojisme noemt.
Foutje
Consultatie van enkele basiswerken had een aantal foutieve interpretaties (onder meer in de index met persoonsnamen) kunnen vermijden. Hadzji Moerat is géén essay, maar een postuum gepubliceerde novelle. Er zijn ook passages waar Zweig manifest in de fout gaat. Zo was er van verplichte diensttijd geen sprake, de jonge Tolstoj was een echte houwdegen en nam vrijwillig dienst in het leger.
Wat Zweigs biografische schets zo indringend maakt is dat we hier een schrijver door een literaire bril zien, waardoor Tolstoj de auteur een personage wordt. Zweigs zeer herkenbare stijl, die hij deelt met tijdgenoten als Joseph Roth, is even herkenbaar als onnavolgbaar. In een duizelingwekkend tempo vuurt Zweig de adjectieven op de lezer af. Zo zet hij Tolstoj als auteur neer: “Alleen zij, zijn buitengewoon gehoorzame, scherpziende, scherphorende, krachtige maar toch fijnvoelende, zijn uitgebalanceerde, alerte, in de donkerste diepten van een mens katachtig sluimerende, overgevoelige en bijna dierlijk speurende zintuigen bezorgen hem van ieder normaal voorval dat unieke zintuiglijke materiaal, die substantie die deze vleugelloze kunstenaar dan middels een mysterieus chemisch proces langzaam tot leven brengt, als een echte chemicus die geduldig vluchtige stoffen distilleert uit planten en bloesems.”
Rijk en geschakeerd beeld
Zweigs Tolstoj is geen klassieke biografie, maar een eerst met forse borstel aangezet portret dat nadien met een penseeltje is ingekleurd tot een rijk en geschakeerd beeld van een van de meest fascinerende persoonlijkheden uit de moderne literatuurgeschiedenis.
—
Voor het eerst gepubliceerd op Bazarow
