Vrijheid was slechts te vinden door te sterven
[Recensie] De ondertitel van het boek luidt: ‘Het verhaal van de opstand in het vernietigingskamp’. Wanneer ik een boek recenseer, plaats ik foto’s op social media over het boek waaraan ik op dat moment ga beginnen met lezen. Een reactie die ik hierop ontving was: ‘zware kost, Peter’.
Niet wetende dat deze reactie nog vele malen door mijn hoofd is gegaan. Wanneer ik een boek lees, zoek ik hierbij een passende soundtrack. Meestal op vinyl, mijn grote passie. Aan het eind van mijn recensie is ook altijd een ‘liedtekst’ te vinden van een nummer dat past bij het boek dat ik las. In dit geval was het zoeken van de juiste muziek vrijwel onmogelijk. Muziek is altijd mooier dan alle verschrikkingen die ik voorgeschoteld krijg. Ik heb het boek gelezen zonder begeleiding van muziek.
Mijn interesses kennen geen grenzen en de Tweede Wereldoorlog heeft voor mij al jaren een grote aantrekkingskracht gehad. Naast de gebeurtenissen, waar de verschrikkingen ook deel van uitmaken, heb ik fascinatie voor de wijze waarop mensen in staat zijn elkaar het leven te misgunnen. Wanneer je zelf enorm tolerant bent, is het moeilijk te begrijpen dat er de overtuiging bestaat bij mensen, dat anderen minderwaardig zijn. Of erger nog: het recht niet hebben om te leven en jij het recht wel hebt om hierover te bepalen. Groepsmanipulatie en massamanipulatie lagen hieraan ten grondslag. En ‘lagen’ moet eigenlijk ‘liggen’ zijn. Ook vandaag worden mensen veroordeeld op ras, geloof, achtergrond en denkbeelden. We hebben als mens nog onvoldoende geleerd van het verleden.
Het boek bevat een aantal illustraties van de indeling van het vernietigingskamp Treblinka en biedt tekstueel naast een proloog en een epiloog een viertal delen. De Firma, Het Comité, De Opstand en De Politiek. De Firma gaat over de verschrikkingen in het kamp, over de mensonterende omstandigheden waaronder mogelijk twee miljoen mensen werden vergast en vermoord in Treblinka. Het woord ‘mogelijk’ wijst op het niet exact kunnen vaststellen van de aantallen mensen die hier zijn vermoord. Het Comité gaat over de opstandelingen en hun voorbereiding op het derde deel, De Opstand zelf. De Politiek gaat over de rol van Polen en hun inwoners bij de verschrikkingen in Treblinka. Het geheel is zo aangrijpend dat ik er nog veel over zal nadenken. Ik word moralistisch en moet waken hier geen betoog te schrijven opdat dit nooit meer gebeurt. Ik word geraakt door het besef dat de verschrikkingen in Treblinka zo groot waren dat de mensen die er zaten, waren opgehouden met leven al voordat zij het leven lieten.
Ik word geraakt dat een groep mensen die streed voor vrijheid, dat helemaal niet vond. Buiten de hekken en het prikkeldraad van Treblinka was geen vrijheid. De Joodse mensen waren ook buiten de poorten van het kamp, niet buiten de poorten van de hel. Vrijheid was slechts te vinden door te sterven.
De ondertitel ‘Het verhaal van de opstand in het vernietigingskamp’, deed mij vermoeden dat er op een verhalende manier verslag zou worden gedaan van alle gebeurtenissen die zouden leiden tot de opstand. Geen roman maar een chronologisch verslag. Het blijkt bij dit boek dat de gebeurtenissen ver achter ons liggen. De auteur heeft moeten putten uit archieven, documenten, dagboeken en andere vormen van verslaglegging. Dit leidt enerzijds tot een wel heel zakelijke opsomming, inclusief honderdtweeënzestig voetnoten en anderzijds tot veel verschillen in de inhoud van de gebeurtenissen. En hierover is geen regie gevoerd of oordeel gevormd. En daarmee bekruipt mij het gevoel dat ik niet weet hoe het echt is gegaan terwijl de opsommingen van gebeurtenissen zakelijk (en daardoor oogt het feitelijk) worden gedaan.
Ik heb veel geleerd. Het politieke deel heeft mij duidelijk gemaakt dat de afwachtende rol van de leiders van Polen en de meeste van haar inwoners een mismatch vormen met de kennis die ze hadden over de verschrikkingen die in hun land plaatsvonden. Liever gaven ze Joden aan bij de bezetter en stalen ze hun bezittingen dan dat ze de Joodse mensen steun boden. En waar ik zeg Joodse mensen bedoel ik landgenoten. Ze woonden immers samen in hetzelfde land. Het boek is een document dat de gebeurtenissen vanuit verschillende oog- en standpunten weergeeft. Ik ben vreselijk onder de indruk van de inhoud en raak zo nu en dan verstrikt in de wirwar aan waarheden. De auteur stuurt hier onvoldoende in. En laat zien dat iedere herinnering de waarheid een stukje inkleurt. Ook de recensie schreef ik zonder muziek. De stilte is vanuit eerbied aan al de slachtoffers van de genocide in de Tweede Wereldoorlog. Het boek verdient drie sterren. En dat vind ik in deze al een dubieuze uitspraak.
—
Eerder verschenen op Perfecte Buren
