Alle eenvoud is schijn
Op Recensieweb zijn op dit moment reeds enkele volledig verschillende typen beschouwingen van Harry Mulisch’ (1927) Twee vrouwen te vinden. Grofweg zijn die historisch-receptief, intertekstueel georiënteerd en meer algemeen interpretatief van aard. Daan Stoffelsen schrijft in een van die algemene kritieken (link) dat er in Twee vrouwensprake is van ‘een ouderwetse tragedie van, zoals dat met tragedies gaat, onbedoelde effecten, in de moderne context van de vrouwenliefde’. Dat geloof ik echter niet. In mijn optiek is precies het omgekeerde het geval: Twee vrouwen is juist een (lesbische) liefdesroman in de context van de ouderwetse tragedie. In de context van de ouderwetse tragedie, en daarnaast nog van vele andere, ook actuele kwesties.
Door tekstexterne uitingen van Mulisch zelf, en een decennialange receptiehistorie is het onmogelijk de context van Orpheus en Oedipous ontkennen bij het lezen van deze roman. Maar wanneer je je weet los te rukken van die klassieken en Twee vrouwen puur verhaaltechnisch bekijkt, is er ook gewoon sprake van een liefdesgeschiedenis. Laura, een dertiger, wiens relatie doodgelopen is omdat zij niet in staat is gebleken kinderen te krijgen, wordt verliefd op de nauwelijks twintigjarige Sylvia. Die laatste leeft hartstochtelijk, jeugdig en wispelturig. Zo wispelturig zelfs dat ze om aanvankelijk onverklaarbare redenen zomaar uit het leven van Laura verdwijnt, en pas terugkeert als ze zwanger is van Alfred, de man van wie Laura geen kind krijgen kon. Het is kortom de verhouding tussen Laura die verlangt naar eenvoud en genegenheid, en de onmogelijkheid daarvan door het onbegrijpelijke karakter van Sylvia.
Mulisch zou Mulisch niet zijn als niet alle eenvoud schijn was. Zo is om te beginnen de liefdesverhouding niet een doorsnee relatie, maar een lesbische. Het motief van het lesbische, of in bredere zin dat van homoseksualiteit, speelt een belangrijke rol in het boek. Niet voor niets citeren zowel Karlijn de Winter als Stoffelsen op deze site de scène waarin Sylvia en Laura een opvoering van Orpheus en Euridike bezoeken als sleutelscène in de roman. In die scène zijn zowel de hoofdpersonen in het klassieke drama, als vrijwel alle aanwezigen in de zaal homoseksueel.
Wat is de rol van die homoseksualiteit? Voor interpretatie van een dergelijk motief ligt het voor de hand te grijpen naar de optiek van de zogenaamde queer studies. Zo beweert Alan Sinfield, een Britse queer theorist, dat verwijzingen naar homoseksualiteit in teksten een uiting zijn van verweer tegen de klassieke man-vrouw tegenstelling. Dat betekent in Laura’s geval het ultieme wapen tegen, en misschien wel de enige ontsnapping aan de droefenis om een relatie die is stuk gelopen omdat aan de man-vrouw verwachting niet kon worden voldaan. Immers, een kind bleef uit en de enige wijze om de schande hiervan uit te wissen, is de noodzaak van een man-vrouw situatie te ontkennen of zelfs te deconstructrueren. Vanuit gender, of queer theories is Laura’s bekering tot homoseksualiteit aldus uitstekend verklaarbaar.
In Sylvia’s geval kan het lesbische motief ook anders worden beschouwd. Voor haar is het besluit om niet met een man, maar met een vrouw te gaan – want een besluit lijkt het haast, meer dan een spontane of hartstochtelijke stap – een afzetten tegen het ‘fallocentrische’, (terminologie is ontleend aan psychoanalyticus Jacques Lacan) ofwel het Westerse masculiene machtssysteem. Zij lijkt op het eerste gezicht in een anti-masculiene levensstijl te falen, omdat zij toch besluit een man, Alfred, boven Laura te verkiezen. Haar lesbische verhouding durft ze bovendien niet te bekennen aan haar ouders: ook in dit opzicht faalt haar verzet tegen culturele machtssystemen. Namelijk het machtssysteem van de vader en moeder ten opzichte van het kind.
Maar ook dan blijkt deze beschouwing de lading van het boek nog niet volledig te dekken. Door genoemde Lacan word ik vanzelf verleid tot psychoanalytische, freudiaanse lezing. Waar Lacan Sylvia’s daden misschien nog als hooguit anti-fallocentrisch zou beschrijven, gaat het Freudiaans gedachtegoed hier veel verder in. Sigmund Freud beweert namelijk dat de enige manier voor een vrouw om te ontsnappen aan de macht van de vader is een kind te krijgen. Freud beschrijft dit als de ultieme daad om, en zo is de cirkel rond, te ontsnappen aan het oedipaal syndroom. Sylvia faalt niet in haar daden, ze slaagt in dit opzicht met vlag en wimpel. Ze pleegt hoogverraad ten opzichte van Laura door te slapen met de vijand, en pleegt vervolgens de ultieme vadermoord door ten slotte zwanger te raken. Ik bekende het al eerder: het is onmogelijk Twee vrouwen te lezen zonder voortdurend ook gedachten aan Oedipous, moederliefde, vadermoord en ondergang in het achterhoofd te houden.
Psychologische motieven, verzet tegen machtssystemen, oedipale syndromen: het zijn punten van te grote complexiteit om in één kritiek geheel te behandelen, en bovendien behoeven ze veel uitgebreidere studie dan ik heb verricht. Het is ook niet mijn doel in deze recensie een eenduidige interpretatie te geven. In tegendeel: wat ik heb willen laten zien is dat Mulisch een liefdesverhaal heeft geschreven waaraan via de zoektocht naar expliciete intertekstuele elementen, via genderoptiek, queer theory, psychoanalyse en ongetwijfeld nog veel meer, een enorme schat aan vragen kan worden toegevoegd. Dat de antwoorden niet eenduidig zijn en misschien zelfs wel allemaal in andere richting wijzen is juist prijzenswaardig. Mijn punt van kritiek op de uiting van Stoffelsen wil ik daarmee nog aansterken: door dit boek alleen in context van klassieke tragedie te lezen en alle hier aangestipte aspecten over het hoofd te zien doe je Twee vrouwen enorm tekort. Je suggereert zo een grote eenzijdigheid, en gaat voorbij aan alle onderhuidse tegenstrijdigheid, ambiguïteit en gelaagdheid die het boek zo mooi maakt.
