Shakespeare over politiek
[Recensie] “Nog niet zo heel lang geleden, hoewel het lijkt of er sindsdien een eeuw verstreken is, zat ik in een groene tuin in Sardinië en drukte ik mijn groeiende bezorgdheid uit over de mogelijke uitslag van een op handen zijnde verkiezingen. De bevriende historicus, Bernard Jussen, die bij mij was, vroeg me: ‘En, wat doe je er aan?’ ‘What can I do’I asked.'”
Ik denk dat hierboven een herinnering wordt weergegeven die vele miljoenen mensen herkennen. Een de afsluitende opmerking, de machteloosheid die men voelde bij het kennelijk onafwendbare debacle, is eveneens een collectief trauma.
Hier aan het woord is Stephen Greenblatt, literatuurwetenschapper, historicus en Shakespeare-kenner. De vriend die bij hem was liet hem echter niet wegkomen met zijn machteloosheid. Wat kan jij doen? Jij kunt schrijven, was zijn antwoord. Volgens Greenblatt was dat het duwtje dat hij nodig om Tyrant te op papier te zetten, een boek over de rol van de tyran in de toneelstukken van Shakespeare.
Stephen Greenblatt is de voorman van de stroming die wordt aangeduid met New Historicism en die met name in de jaren tachtig en negentig modieus was onder historici en literatuurwetenschappers. Kern van de aanpak van New Historicism is dat een literaire tekst naast andere bronnen wordt gelegd, bijvoorbeeld politieke verslagen uit die tijd en dat al die documenten op gelijkwaardige wijze worden gebruikt. Op die manier heeft Greenblatt bijvoorbeeld het werk van Shakespeare becommentarieerd. Hij heeft geschreven over het politieke en maatschappelijke klimaat waarin een theater als de Globe functioneerde in het Engeland van Elisabeth I. Waar veel eerdere literatuurwetenschappers analyses maakten waaruit bleek hoe uniek en geniaal het werk van Shakespeare was, bestudeert Greenblatt de mensen met wie Shakespeare samenwerkte, concurrentie, censuur, de persoonlijkheid van Shakespeare. Op die manier wordt Shakespeare geen uniek genie, maar een tijdgenoot. Greenblatt doet verslag van dit soort onderzoek in vlot geschreven boeken, vaak lezend als een roman.
Volgens deze methodiek heeft de auteur ook nu het boek Tyrant geschreven. Greenblatt leunt daarbij zwaar op materiaal dat hij eerder publiceerde. Zo bij elkaar gezet is het echter een mooi themaboek geworden.
De Schotse humanist George Buchanan, die net één generatie ouder was dan Shakespeare, omschreef het verschil tussen een vorst bij de gratie Gods en tiran als volgt: een koning regeert over welwillende mensen, een tiran over mensen die onwillig zijn. Het is een aardig gezegde. Helaas geeft het niet aan waar de drang van sommige heersers om uiteindelijk alles alleen te willen beslissen vandaan komt. Buchanan geeft hier het resultaat weer.
Maar juist op de smalle scheiding tussen deze twee typen heersers balanceerde het merendeel van de Europese naties in de tweede helft van de zestiende eeuw, Shakespeares tijd. Vrijheid van meningsuiting was heel beperkt. Er was censuur, overal waren verklikkers en de rechtspraak was niet onafhankelijk. Hovelingen rond de koningin waren verwikkeld in een strijd op leven en dood om de gunst van de monarch. Elisabeth zelf werd door Shakespeare niet gezien als een tiran, maar met het klimmen van haar jaren maakten velen zich zorgen wat er zou gebeuren na haar overlijden. De koningin had geen nakomelingen en weigerde een opvolger aan te wijzen. Ze had haar Schotse concurrentie, nicht Mary Stuart laten vermoorden, maar, zegt Greenblatt, net als de dood van Osama Bin Laden het probleem van het terrorisme niet oploste, zo loste de terechtstelling van Mary Stuart ook de spanningen op het Britse eiland niet op. De wereld was onrustig, vol met nog niet begrepen veranderingen. Politieke moorden, zelfs van monarchen, kwamen regelmatig voor. In de Nederlanden was net Willem van Oranje doodgeschoten op klaarlichte dag. Het was de eerste aanslag op een staatshoofd in de wereldgeschiedenis uitgevoerd met een handvuurwapen, een pistool.
Praten of schrijven over wat er leefde onder het volk was gevaarlijk. Shakespeare moet meerdere keren executies en lijfstraffen hebben meegemaakt van mensen die hun straf kregen vanwege het uiten van hun mening. Hij wist dat hij nooit een toneelstuk opvoerde zonder dat er geheim agenten in de zaal zaten. Maar het theater ontleende zijn grote populariteit in zijn tijd met name aan het feit dat men daar een commentaar, of een discussie kon horen, verpakt in een vertelling. Vaak liet het publiek zich niet onbetuigd in het geven van commentaar.
William Shakespeare was schrijver, maar ook toneelspeler en zakenman. Om al die taken tot een succes te maken, moest hij schipperen. Waarschijnlijk heeft hij er vroeg zijn carrière toe besloten nooit rechtstreeks commentaar te geven op actuele politieke situaties. Het zou teveel zijn hoofd in een strop steken zijn. Een keer had hij zich er door een mecenas toe laten verleiden en er zijn redenen om aan te nemen dat hij daar achteraf spijt van had. Shakespeare verpakte zijn commentaren en overdenkingen in toneelstukken die zich afspeelden in een andere tijd, vaak de klassieke oudheid, of in een ver, soms niet eens helder aangeduid, land.
Het op afstand plaatsen van het plot had overigens nog een andere functie: tijdgenoten konden daardoor de drijfveren van karakters die ze gewoonlijk als tegenstanders zagen en waar ze niet naar wilden luisteren, zien en begrijpen. De genie van de Engelse toneelschrijver toonde zich in het feit dat hij regelmatig in zijn stukken in een zin en een zinswending een visie tentoonstelde die origineel en juist verwoord was. Close reading is bij Shakespeare nodig, maar we mogen aannemen dat de bezoekers van de Globe goed konden luisteren en verstaan. Met zoveel restricties gaan mensen in codes praten, codes die verstaan worden. De enscenering in een andere tijd of een plaats ver weg heeft ook gemaakt dat de toneelstukken nog steeds actueel zijn. Ze worden nog steeds opgevoerd, vaak in een moderne enscenering, vaak met verwijzingen naar actuele politieke situaties als de val van de Sovjetunie.
Het zijn geen historische stukken geworden, interessant voor geschiedschrijvers alleen. Neem Richard II, het stuk over de tirannieke en sadistische Engelse koning, die onder andere zijn neefjes in de Tower liet vermoorden. Het stuk gaat over macht en machtsmisbruik. Lees het eens na. Shakespeare laat ons zien wat het optreden van een tiran doet met de mensen om hem heen. De rillingen lopen je over de rug en stukjes nieuws die je de laatste maanden hebt gehoord vallen op hun plaats.
Het stuk gaat ook over het afzetten en ombrengen van de adviseurs van de koning, verkeerde beslissingen van een eigengereid monarch en uiteindelijk zijn omverwerping. Zes maanden voor een van de meest spraakmakende uitvoeringen van dit stuk, in 1601 was de hertog van Essex, een voormalige favoriet van koningin Elisabeth, beschuldigd van hoogverraad en terecht gesteld. Het publiek kwam dus niet kijken naar een verhaal uit de oude doos. Het ging om een indirect politiek commentaar. De koningin zelf begreep dat ook. Tegen haar archivaris zei ze: Richard II, dat ben ik.
Een belangrijke laatste les van Shakespeare valt ook niet te missen in dit boek: heersers, hoeveel netwerken, infiltranten, legers en wetten ze ook kunnen inzetten om hun positie te behouden of te vergroten, ze trekken niet aan de touwtjes. Steeds weer zien we in de toneelstukken hoe de gebeurtenissen mensen meesleuren, hoe ook de aller machtigsten overvallen kunnen worden door gebeurtenissen.
En Richard II werd vermoord, door een hoveling die dat eigenlijk niet zo bedoeld had.
–-
Voor het eerst gepubliceerd op De Leesclub van Alles
