"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Uit de diepten van de hel

Zondag, 1 september, 2019

Geschreven door: Marcel Hulspas
Artikel door: Jona Lendering

Geschiedenis die we op het internet nog niet hebben

[Recensie/blog] Ik denk dat ik wel ongeveer weet wat een goed boek is. Ik zou het omschrijven als een boek dat onze cultuur helpt verrijken. Dat is inderdaad een flauwe formulering, aangezien er letterlijk honderden definities bestaan van cultuur, maar omdat die onderling familiegelijkenis vertonen, durf ik erop te vertrouwen dat u wel begrijpt in welke richting ik zoek. Als verrijking beschouw ik het als boeken nieuwe – of niet heel gangbare – ideeën toevoegen aan het conglomeraat van opvattingen dat al de ronde doet.

Anders gezegd, ik zoek boeken die iets vertellen dat we nog niet wisten, zoals Gödel, Escher, Bach dat destijds deed. Of die een helder overzicht bieden waar dat online niet bestaat, zoals Gzella’s De eerste wereldtaal, geschiedenis van het Aramees of Oudheid als ambitie van Enenkel en Ottenheym. Ik noem nu nonfictie-titels, maar ik verwacht hetzelfde van fictie. Dat is immers slechts een andere manier om ideeën over te dragen.

Om me tot geschiedenisboeken te beperken: daarvan verwacht ik om te beginnen dat de argumentatie op orde is. Een auteur moet niet à la Tom Holland negentiende-eeuwse sjabloons herhalen, maar de stand van zaken in het onderzoek kennen. Verder verwacht ik dat een boek in evenwicht is. Een Simon Schama die in zijn The Story of the Jews wél alle anti-joodse polemieken van de christenen opsomt maar onvermeld laat dat de joden terugscholden, schrijft gewoon geen goed boek.

Goede boeken (en dat mogen wat mij betreft ook websites zijn) verdienen onze aandacht en daarom hebben we boekenbijlagen die ons laten weten wat we aan moois kunnen toevoegen aan onze kennis. Het probleem is dat het lang niet altijd de beste boeken zijn die worden gerecenseerd. Soms ontdekt de recensent dat te laat. Ik had al aan het Handelsblad toegezegd dat ik het boek van Schama zou bespreken, en nog snel bovendien, toen ik ontdekte dat het beter in welverdiende vergetelheid was geraakt. Dit was een mooi voorbeeld van een redactionele keuze die was gemaakt aan de hand van de reputatie van een van tv bekende auteur. Die reputatie bleek in dit geval niet terecht.

Pf

En omgekeerd: sommige boeken worden almaar niet besproken, zelfs al zijn ze alleszins de moeite waard. Ik had bijvoorbeeld graag meer aandacht gezien voor Uit de diepten van de hel van Marcel Hulspas. Hem heb ik persoonlijk leren kennen en aan dit boek werkte ik mee, dus u moet niet aannemen dat ik helemaal objectief kan zijn. U kunt hier lezen wat ik er al eerder over schreef.

Een belangrijk stuk geschiedenis
Verrijkt het onze cultuur? Ja. Hulspas vertelt het verhaal over de eerste grote transitie in de Europese geschiedenis, namelijk die van de Oudheid naar de Middeleeuwen, en daarbij concentreert hij zich niet op de vijfde eeuw, maar op de zesde. Daarmee heeft hij geen primeur, maar degenen die het belang van deze tijd benadrukken, letten vooral op de grote natuurrampen van die tijd: een vulkaanuitbarsting, hongersnood en een epidemie. Hulspas focust op de verzwakking van het Byzantijnse staatsapparaat door de grote christologische debatten. Daarover is ook wel meer geschreven, maar nooit eerder las ik het zó goed en overzichtelijk bij elkaar geplaatst. Kortom: Uit de diepten van de hel biedt een overzicht van een belangrijk stuk geschiedenis dat we op het internet nog niet hebben.

Theologische conflicten
Is de argumentatie op orde? Ja. Zoals gezegd: de natuurrampen die de laatste jaren het focus zijn van zoveel oudheidkundig onderzoek, komen keurig aan bod, zelfs al gaat het boek dus meer over kerkelijke twisten.

Is Hulspas misschien een Tom Holland die negentiende-eeuwse frames herhaalt? Is Hulspas een Schama die maar één kant toont? Nee. Hier geen geneuzel over de tegenstelling tussen heidendom en christendom, waarbij, afhankelijk van het gekozen perspectief, de ene partij lelieblank is en de andere gitzwart. Hulspas wijst op de zwakte die ontstond door het christelijke streven naar orthodoxie, maar ik kan daar met de beste wil van de wereld geen antichristelijke agenda in ontdekken.

Is het goed geschreven? Ja. Hulspas is een routinier en heeft oog voor het beeldende detail. Maar: hij springt niet van het ene geestige detail naar het andere, van het ene extreme voorbeeld naar het volgende. Het bizarre van de theologische conflicten wordt wel duidelijk, maar de voorbeelden die Hulspas kiest zijn representatief voor een groter verhaal. Ze vormen dat verhaal niet.

Een culturele verrijking
Is Uit de diepten van de hel volmaakt? Natuurlijk niet. Ik kan heus wel dingen noemen die ik zelf anders zou hebben geschreven en ik weet niet of elk van Hulspas’ interpretaties correct is. Ook ben ik bevooroordeeld omdat ik het manuscript heb gelezen voordat het naar de drukker ging. Desondanks durf ik te verdedigen dat een neutrale toeschouwer, die niet betrokken was bij de totstandkoming van dit boek, net als ik zou concluderen: hier hebben we een boek over een belangrijk onderwerp dat niet herhaalt wat we al op het internet hebben, hier hebben we een auteur die zijn betoog alleszins redelijk onderbouwt en beargumenteert, hier hebben we een boek dat niet een verlengstuk is van de negentiende eeuw, hier is een auteur aan het woord met een goed verhaal.

Kortom: als er in cultuurland zoiets zou bestaan als een onafhankelijke toezichthouder, dan denk ik dat die zou concluderen dat dit boek allang in de boekenbijlagen besproken had moeten zijn.

Eerder gepubliceerd op Mainzer Beobachter

Zie eveneens de andere recensies van Uit de diepten van de hel. De recensie geschreven door Jona Lendering en geschreven door Richard Kroes.