Pleidooi voor een levendige democratische cultuur
[Recensie] Jarenlang was Mein Kampf in Nederland verboden. Een vergissing, meent historicus Ewout Kieft. Want als je de democratie weerbaar wilt maken, schrijft hij in zijn boek Vechten voor democratie, moet je de zwakke plekken van dit politieke systeem kennen. Adolf Hitler kende ze maar al te goed. Lees zijn boek en wees gewaarschuwd, is de boodschap van Kieft.
Een van die zwakke plekken die Hitler meende te kunnen gebruiken voor zijn beweging was dat de grote massa van de bevolking compromispolitiek niet begrijpt. Je behaalt meer succes als je compromisloos vasthoudt aan je ideeën, nooit fouten toegeeft en onredelijk durft te zijn. ‘En als je aangesproken wordt op een onwaarheid, corrigeer die niet, maar doe er nog een schepje bovenop,’ aldus interpreteert Kieft de aanpak van de nazi’s. Daarmee brengt hij de vorige Amerikaanse president in beeld. De actualiteit van Mein Kampf voor de Nederlandse democratie vind ik moeilijker te bepalen. Hitler bouwde zijn politiek op het idee dat de grote massa niet rationeel is en alleen in beweging gebracht kan worden door op gevoelens te spelen. Om deze ‘simpele zielen’ achter je te krijgen was het van belang de strijd te concentreren op één vijand waarin al ‘het kwaad’ van de wereld werd geconcentreerd. Mythische beelden over de wederopstanding en wederopbloei zouden daarbij moeten helpen. Op de uiterst rechtse flanken van de Nederlandse politiek zijn misschien nog schimmen van deze politieke ideologie te vinden. Maar als het om zwakke plekken gaat moeten we denk ik toch naar andere kenmerken van de hedendaagse Nederlandse democratie kijken.
Meritocratie
Gelukkig besteedt Kieft in zijn boek ruimschoots aandacht aan hedendaagse zwakke plekken van ons politieke systeem. Zo is daar de principiële kwestie die in elke democratie speelt: wie behoort tot het volk, de ‘demos’ op wie de staatsmacht moet berusten? Onenigheid daarover ontregelt al jaren het politieke debat over mensenrechten, minderheden, grenzen en migratie. Een ander punt dat favoriet is in populistische partijen gaat over de rol van bemiddelaars tussen volk en staatsmacht. En dan niet alleen over de volksvertegenwoordigers die we zelf mogen kiezen, maar ook over de experts, de wetenschap en de media. Het internet heeft een belangrijke rol gespeeld bij het idee dat we deze bemiddelaars niet meer nodig hebben, dat burgers zelf wel kunnen bepalen wat goed voor hen is. Rechtstreeks, direct, zonder een hoogopgeleide randstedelijke elite die geen gevoel heeft voor wat er onder de bevolking echt leeft. Een derde zwakke plek is volgens Kieft het geloof in de zegeningen van de meritocratie. Als je je best doet kun je het maken in Nederland. Hij verwijst naar Michael Sandels De tirannie van verdienste. Het idee dat ieder mens verantwoordelijk gesteld moet worden voor zijn eigen lot is ook hier het leidende principe geworden van de Nederlandse politiek. De afbraak van de verzorgingsstaat heeft ook hier geleid tot schadelijke effecten op het niveau van de menselijke psyche en waardigheid. Meritocratie ‘feliciteert de winnaars, maar kleineert de verliezers’.
Tenslotte wijst Kieft ook op de afbrokkeling van democratische instituties en procedures als gevolg van de globalisering. De gang van zaken rond de door de Nederlandse kiezer afgewezen Grondwet voor de Europese Unie is tekenend. Het ‘Nee’ bij het referendum van 2005 werd door Europarlementariër Verhofstadt volgens Kieft ‘met dedain’ afgewezen toen hij beweerde dat de afwijzing niet de inhoud van het Verdrag gold. Verhofstadt had volgens mij wel ’n beetje gelijk. Maar ik ben het eens met Kieft als hij zegt: ‘Als machthebbers gaan beslissen of de meerderheid van de bevolking wel met de juiste intentie haar stem heeft uitgebracht is de democratie ten dode opgeschreven’.
Vertrouwen en wantrouwen
Vechten voor democratie is een scherpzinnige analyse van de actuele problemen in de Nederlandse politiek. Er is nog steeds geen antwoord gevonden op de risico’s van het populisme voor het behoud van de democratie. In de kern gaat het om het verlies van vertrouwen in het systeem. Wantrouwen is in principe onmisbaar in een democratie. Het is er altijd geweest, schrijft Kieft, maar dan in een min of meer georganiseerde vorm: partijen, vakbonden, journalistiek, demonstraties, acties tot en met kunstvormen, cabaret, satire en beeldende kunst. Nu lijkt het wantrouwen sinds de digitalisering en de opkomst van het populisme min of meer losgeslagen en onbeheersbaar. Populisten zijn volgens hem ‘handelaren in wantrouwen’, maar ze zijn niet de oorzaak van het afnemende vertrouwen in de politiek, de staat, het parlement, de wetenschap en de media. Die ligt ‘toch werkelijk bij de politici van de oude middenpartijen, die met een blind geloof in de marktwerking en in de mythe van verdienste de publieke sectoren stuk voor stuk hebben uitgehold’. Ze ontlopen hun verantwoordelijkheden en zijn ‘meesters in ontwijkende bewegingen’ geworden. Door zich af te keren van ideeënstrijd en zich als neutrale bestuurders op te stellen hebben de middenpartijen de groei van de flanken zelf opgeroepen.
Alleen het populisme bevechten is volgens Kieft dus geen oplossing. Die ligt ‘waar die in een democratie altijd heeft gelegen: in het open en eerlijk aangaan van de ideeënstrijd, het scherp en consequent bewaken van de grenzen van het democratisch debat en de rechtsstaat en –het moeilijkste van allemaal- aanvaarden van iedereen als gelijkwaardige gesprekspartner.’ Wat geen verplichting inhoudt onzin en complotten voor lief te nemen, voegt hij er voor alle duidelijkheid nog wel aan toe. Democratie is volgens Kieft een systeem dat het best recht doet aan de werkelijkheid omdat de bevolking niet bestaat uit een homogeen blok van gelijksoortige mensen die allemaal hetzelfde denken. Het is ontworpen om recht te doen aan die diversiteit. ‘Maar het betekent nog niet automatisch dat diegenen die met een regenboogvlag zwaaien democratischer zijn dan politici die pleiten voor het behoud van traditionele waarden.’ Met dergelijke uitspraken is Vechten voor democratie een mooi uitgangspunt voor een pittige discussie over de huidige toestand van ons politieke stelsel. Democratie is nooit af, zegt men. Het is wel een kwetsbaar systeem. En beslist waard om voor te blijven vechten.
—
Eerder verschenen op Sargasso
