"Ik heb altijd gedacht dat het Paradijs een soort bibliotheek zou zijn" - Jorge Luis Borges

Verbond en dialoog – joodse lezing van de Tora

Zondag, 19 december, 2021

Geschreven door: Jonathan Sacks
Artikel door: Hanneke Arts-Honselaar

“Dan blijkt het jodendom een fascinerend beeld te schetsen van het heelal en onze plaats daarin”

[Recensie] In de Joodse liturgie wordt iedere week een gedeelte van de Tora gelezen – zo’n Tora-gedeelte wordt een parasja genoemd. Uitgeverij Skandalon brengt momenteel de Nederlandse vertaling van de reeks Verbond en Dialoog – Joodse lezing van de Tora uit, van de hand van Jonathan Sacks. Jonathan Sacks (1948 – 2020) was opperrabbijn van Groot-Brittannië, lid van het Britse Hogerhuis, en auteur van vele boeken. Tot nu toe verschenen in deze reeks de bundels met commentaren op de parasja bij de Tora-boeken drie bundels van de reeks.

Jonathan Sacks plaatst de tekst van de Tora in deze reeks commentaren in een wijder verband dan veel traditionele Joodse commentaren doen. Waar de traditionele commentaren nauwgezet naar ieder detail van de Tora-tekst kijken en elk fragment afzonderlijk bespreken, kijkt Sacks naar het totaalbeeld en plaatst hij de parasja binnen het geheel van denkbeelden. ‘Verbond’ en ‘dialoog’ geven daarbij voor Sacks de essentie weer van Tora-leren. Dialoog staat daarbij voor de voorgaande interpretatie van de Tora-tekst door de eeuwen heen.

Ieder jaar wordt in de Joodse liturgie de Tora in zijn geheel gelezen. Dat wordt mogelijk gemaakt door  de verdeling in parasja. In de herfst wordt Genesis gelezen, in de winter Exodus, in de lente Leviticus en Numeri en in de zomer Deuteronomium.

“Deze wekelijkse ontmoeting tussen heden en verleden, tussen tijd en eeuwigheid, bepaalt het joodse bewustzijn en verschaft ons het unieke gevoel dat we een verhaal leven, het bijbelse verhaal, waarvan wij zelf het laatste hoofdstuk schrijven.”

Hereditas Nexus

Na een korte inleiding op het betreffende Tora-boek bestaan de bundels uit commentaren bij iedere parasja van het betreffende Tora-boek. Deze commentaren vormen een cluster van vier of vijf kortere commentaren met een korte inleiding, waarin het verband tussen de kortere commentaren wordt aangegeven.

Sacks beheerst de gave in zijn commentaren het verhaal dichtbij de lezer te brengen, zodat deze zich kan herkennen in de personages en hun dilemma’s. Hij maakt gevoelig voor meerdere betekenislagen in de tekst en laat de lezer vrij de laag te vinden die het meest aanspreekt. Hij toont daarbij gevoeligheid voor het feit dat naarmate we ouder worden diepere betekenislagen naar de oppervlakte kunnen drijven en zo nieuwe inzichten en interpretaties gevonden kunnen worden. Jaarlijkse herlezing van de Tora verdiept daarom gaandeweg de tijd onze beleving van de Tora en onthult gaandeweg ook de principiële veelheid aan betekenissen die in de Tora besloten liggen.

Sacks benadrukt in zijn commentaren dat de kracht van verhalen (en dus ook van de verhalen in de Tora) bestaat in het feit dat ze de geschiedenis – en dus ook de toekomst – niet vastleggen in structuren en systemen, maar open houden. De uitkomst van verhalen is immers nooit zeker en staat niet van tevoren vast.  

In het commentaar op Genesis staat eerst de schepping (het heelal als oord van orde en goedheid), Adam en Eva, Kaïn en de eerste moord, de zondvloed, en de toren van Babel (hybris) centraal. Na deze groeiende reikwijdte van corruptie, zo beschrijft Sacks, verschuift de focus van de mensheid als geheel naar één familie: Abraham, Sara en hun nakomelingen. “God draagt hen op een voorbeeldig leven te leiden waarvan anderen zullen leren.” De familierelaties binnen deze familie vormen het aandachtsveld van het vervolg van Genesis. Sacks ziet hierbij de spanningen binnen deze familie als symptomatisch voor de geschiedenis van Israël met God.

In Exodus – boek van de bevrijding beschrijft Sacks hoe de familie van Abraham en Sara zich ontwikkelt tot een natie, met alle problemen die daarbij horen. Waar het in Genesis over individuele mensen ging, verschuift het verhaal in Exodus naar het volk, de Israëlieten, waarmee God een verbond aangaat. Dat verbond is niet gefundeerd op machtspolitiek, maar op de vrijwillige overeenstemming van vrije mensen die alleen aan God absolute macht toekennen. Deze verbondssluiting op de berg Sinaï staat in het hart van het boek Exodus en is wederkerig, het vormt een partnerschap tussen God en de mensheid. Sacks maakt duidelijk dat het verbond van het boek Exodus een dubbelverhaal inhoudt: God bevrijdt de Israëlieten, maar om dit blijvend te laten zijn moeten de Israëlieten hun eigen bijdrage leveren aan dit proces van bevrijding en wel door het sabbatsgebod te onderhouden.

In Leviticus – boek van het heilige beschrijft Sacks hoe God het volk in het boek Leviticus oproept om heilig te zijn, omdat God zelf heilig is. “We zijn niet alleen geschapen naar Gods beeld. We zijn ook geroepen om te handelen zoals God handelt.” In Leviticus gaat het om ‘een volledige infrastructuur van gerechtigheid en rechtvaardigheid voor het politieke en economische leven’. Sacks legt uit dat Leviticus als middelste boek het belangrijkste boek van de Tora is (spiegelbeeldsymetrie) en de zuiverste uitdrukking vormt van de belangrijkste stemmen in de Tora, de priesterlijke stem. Zonder deze stem, meent Sacks, is het jodendom niet te begrijpen. Eeuwenlang is Leviticus dan ook het eerste boek geweest dat joodse kinderen bestudeerden. Sacks maakt in deze bundel de ingewikkelde literaire patronen duidelijk die als een verhaal onder het verhaal van het boek Leviticus liggen. Heiligheid vormt hierbij een sleutelbegrip om het boek te begrijpen.

Het lezen en bestuderen van de eerste drie bundels van de reeks Verbond en Dialoog – Joodse lezing van de Tora hebben mij veel gebracht. Niet alleen een verdieping van mijn eigen Bijbelstudie (als christelijk theoloog heb ik me tot nu toe vooral op het Nieuwe Testament gericht), waar ik Sacks vooral dankbaar voor ben is dat hij me heeft binnen gevoerd in de Joodse manier van Tora-studie en me heeft laten voelen wat het betekent onderdeel uit te maken van een gedeelde familiegeschiedenis.  Toen ik enige jaren geleden een dienst in een synagoge bijwoonde trof het mij diep hoezeer de vrouwen om mij heen deze familieverwantschap eigen hadden gemaakt en over de aartsvaders spraken alsof ze ze gisteren nog gezien en gesproken hadden. Deze hechte verankering – dit zich opgenomen weten – in een gedeelde geschiedenis vond ik terug in de bundels van Sacks. Dat heeft me bij tijd en wijle diep ontroerd. Veel dank daarom aan uitgeverij Skandalon voor het uitbrengen van de Nederlandse vertaling van deze bundels. Ik zal er nog vaak naar teruggrijpen, om te lezen en herlezen, zoals zo eigen is aan de Joodse traditie.

 —

Voor het eerst gepubliceerd op De leesclub van alles

Boeken van deze Auteur:

Numeri

Leviticus

Exodus, boek van de bevrijding

Genesis, boek van het begin