Filosofische stem uit Afrika
[Recensie] Henk Haenen is kenner van de Afrikaanse filosofie. Zijn promotiestudie uit 2006 ging over Afrikaans denken. In 2016 scheef hij een boek over Nelson Mandela en diens Ubuntu-filosofie van verzoening. Zijn nieuwste boek sluit hier inhoudelijk op aan. Want hoewel de titel het niet direct doet vermoeden, staat in Verdraagzame Islam het leven en werk van een andere Afrikaanse filosoof centraal, Tierno Bokar.
Bokar verwierf faam in de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw als koranleraar. Hij werkte in Bandiagara in Mali, dat toentertijd door de Fransen werd bestuurd. Kenmerkend voor Bokar is zijn benadering van de Islam als een godsdienst van verdraagzaamheid en barmhartigheid. Hij hoort bij de mystieke soefi-traditie en mengt dit met typisch Afrikaanse elementen, maakt Haenen duidelijk. Daarmee past hij binnen de groep van sages, wijzen, en marabouts, zoals de koranleraren in West-Afrika worden genoemd.
Typerend voor Bokar is, dat hij zijn wijsheid niet op schrift heeft gesteld. Wat we van hem weten, is door mondelinge overlevering overgedragen. Met name zijn leerling, Amadou Hampaté Bâ, heeft veel van zijn lessen en uitspraken verzameld en vastgelegd en is daarmee een belangrijke bron voor Haenen.
In dit omvangrijke boek worden de verschillende aspecten van Bokar’s visie ontvouwd. Aangevuld met een aantal krachtige verhalen die Bokar als metafoor gebruikte in zijn onderwijs, levert dat een boeiend beeld op van deze specifieke wijsheidstraditie, geworteld in lokale culturen en gekenmerkt door mondeling overgedragen praktische kennis. Bokar is wars van gelovigen die “aan de letter kleven”, zoals hij de dogmatici noemt. Hij houdt er een redelijke opvatting van religie op na, waarin de ratio niet tegenover geloof staat, maar daar uitdrukking aan geeft. Voor Bokar “is de wijze Rede afgestemd op de menselijke waardigheid […] Verstand, logica en empathie met de medemens – van ‘verschillende taal en huidskleur’ – zijn voor hem onlosmakelijk met elkaar verbonden” (p. 146). God (Allah) houdt van alle mensen, ook van de ongelovigen, is zijn overtuiging.
Haenen heeft het in zijn boek echter niet bij een portrettering van deze interessante filosofische stem uit Afrika gelaten. Hij koppelt de inzichten van Bokar aan die van een hedendaagse criticus van het islamisme en het salafisme, Bassam Tibi. Op die manier probeert hij een brug te slaan met de actualiteit van vandaag, door de tegenstelling tussen de verdraagzame en de onverdraagzame islam te verhelderen.
Helaas gaat hij daar in zijn enthousiasme veel te ver mee, omdat er van alles bijgehaald wordt. Zijn betoog raakt daarmee topzwaar, ook omdat hij in zijn actualiseringen niet altijd uitblinkt in precisie. We komen te weten wat Haenen vindt van onderwerpen als: de politionele acties, het kolonialisme, de politiek van Iran, de vrouwenrechten in Saudi-Arabië, Trump, maar ook van thema’s als Black Lives Matter, het Israëlisch-Palestijnse conflict, overspecialisatie in de Nederlandse gezondheidszorg en het oprukkende Engels in ons hoger onderwijs. En nog veel meer. Daartussen door zijn er ook nog beschouwingen opgenomen over Hannah Arendt, de politieke filosoof die zich uitgebreid met totalitarisme heeft beziggehouden, over Amos Oz, de Israëlische schrijver die zich verzette tegen fanatisme en over theatermaker Peter Brook, die een voorstelling over Tierno Bokar maakte.
—
Eerder verschenen op NieuwWij en BertAltena
