Verlicht geloof

Geloven in de moderne tijd

Recensie van Verlicht geloof. Geloven in de geest van Dietrich Bonhoeffer van Gerard Dekker.

De schrijver

Gerard Dekker (1932) was jarenlang godsdienstsocioloog van de gereformeerde gezindte aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. Na zijn emeritaat in 1996 schreef hij talloze boeken over de toekomst van geloof en kerk. Dekkers liefde voor de theoloog Dietrich Bonhoeffer schemert door in zijn recente werk. Let op: Er zijn twee Dekkers die graag over Bonhoeffer schrijver, de andere heet Wim.

Thematiek

“Kun je als modern mens eigenlijk nog wel geloven? Geloven in een God, een goddelijke werkelijkheid, die onze werkelijkheid te boven gaat?” Als godsdienstsocioloog heeft Dekker de afbraak van wat hij noemt de ‘georganiseerde christelijke godsdienst’ van zeer dichtbij meegemaakt en geboekstaafd. Intussen heeft hij er ook een krachtige mening over die hij aan de hand van Dietrich Bonhoeffer in dit boek ventileert.

Dekker is op zoek naar verlicht geloof. Daarmee bedoelt hij geloof dat de gedachtewereld van de Verlichting verwerkt heeft en dus ‘modern’ is. Tegelijk betekent verlicht voor hem ook “van last en druk bevrijd”. In dit boek bespreekt hij vier veranderingen die de moderniteit gebracht heeft en waar het traditionele christendom zich toe heeft te verhouden: 1) mens en wereld zijn autonoom geworden ten opzichte van geloof en kerk; 2) een dualistisch wereldbeeld (natuur en bovennatuur) heeft plaats gemaakt voor een monistisch wereldbeeld zonder ruimte voor metafysica; 3) de opkomende evolutietheorie concurreerde met klassieke ideeën over de schepping; 4) de culturele verschuiving van theorie naar praxis zorgt ervoor dat geloven minder het karakter heeft van ‘geloofsvoorstellingen voor waar houden’ en meer ‘een manier van leven’ is geworden.

Gids in dit verhaal vormen citaten van Bonhoeffer, de theoloog die in 1945 door de Nazi’s werd vermoord. Met name in zijn brieven uit de gevangenis mijmerde hij hardop over een modern christendom dat voorbij het klassieke, met de burgerlijke cultuur en de metafysica verweven christendom, radicaal en ‘God-loos’ God wil dienen.

Mooie zin

“Als u de eeuwigheid wilt vinden, dien dan de tijd. Als u het onvergankelijke wilt, houd u dan aan het vergankelijke. Als u God wilt, houd u dan aan de wereld” (Bonhoeffer).

Reden om dit boek niet te lezen

Ik wil me een beetje inhouden, want ik heb diep respect voor de jarenlange carrière van Dekker en diens hartstochtelijke meedenken over de kerk. Er staat echter weinig in dit boek dat verrast, dat nieuwe inzichten oplevert of zelfs maar loepzuiver is. Veel aan het boek is gedateerd: de theologische en filosofische gesprekspartners ademen de sfeer van de jaren zeventig van de vorige eeuw. Ook de radicale, ‘post-christendom’-inzichten uit Bonhoeffers late werk werden in die tijd al volop gezien en verkondigd. Op Twitter zouden ze zeggen: “De jaren zeventig belden. Ze wilden hun theologie terug.”

Een terugkerende ergernis is verder de tegenstelling die Dekker steeds maakt tussen modern en klassiek christendom. Altijd moet je weer horen dat het christendom van oudsher een God ‘ver boven deze wereld’ hanteerde terwijl de gedachte van een nabije, geïncarneerde God die echt immanent in deze wereld is typisch modern zou zijn. Je eigen ervaren gereformeerde erfenis oneindig extrapoleren levert nog niet noodzakelijk een betrouwbaar beeld op van wat ‘klassiek christelijk’ mag heten.

Reden om dit boek wel te lezen

Dekker is zelf prettig bescheiden over zijn pretenties, zegt regelmatig dat hij zijn visie voor beter geeft en vertelt aan het begin van het boek zelfs dat hij het vooral voor zichzelf geschreven heeft. Dat is sympathiek en maakt de gedateerdheid en de theologische beperktheid van het boek beter verteerbaar.

Dekker heeft met zijn decennialange ervaring als godsdienstsocioloog natuurlijk heel goed kunnen observeren waarom het geloof voor complete volksstammen ongeloofwaardig werd, waarom een bepaalde vorm van starre orthodoxie ging kraken en piepen en in no time vastliep. Zijn alternatieve verhaal voor de kerk mag dan niet bijster origineel zijn, de onderwerpen die het boek aansnijdt zijn wel degelijk nog altijd relevant en de stem van Dietrich Bonhoeffer is het waard om te klinken.

—

Eerder verschenen in Trouw