Over onze zoektocht naar veiligheid en troost
[Recensie] Eén ding staat vast als je begint aan een nieuwe roman van Michel Houellebecq: je weet al van tevoren dat je als lezer voor allerlei verrassingen zult worden geplaatst. Vernietigen is op die regel geen uitzondering. Aanvankelijk komen er in dit boek vooral vertrouwde ingrediënten voorbij, gemarineerd in een maar al bekende saus, maar gaandeweg openen zich voor de trouwe Houellebecqlezer verrassende perspectieven.
Nabije toekomst
Net als enkele eerdere romans van Houellebecq speelt Vernietigen in de zeer nabije toekomst. Dat recept biedt de schrijver de gelegenheid om zijn satirische temperament de vrije teugel te laten en bestaande tendensen en modes tot in het karikaturale uit te vergroten – en niet te vergeten om Fransen die bekend zijn van de televisie en uit de politiek danig op de hak te nemen..
Vernietigen speelt in de laatste dagen van 2026 en in 2027. Het boek begint als een spectaculaire thriller. Op het wereldwijde web verschijnen verschillende terroristische video’s die de Franse geheime dienst in rep en roer brengen, vooral omdat in één ervan de minister van Economische Zaken lijkt te worden onthoofd. Een andere lijn die de schrijver uitzet is dat de president – hij wordt nergens met name genoemd, maar het gaat onmiskenbaar om Macron – na twee termijnen niet herkiesbaar is, maar zijn zinnen heeft gezet op een terugkeer na een Medvedev-achtig intermezzo. Paul Raison, die zich gaandeweg ontpopt als de hoofdpersoon van de roman, werkt op het ministerie van Economische Zaken en is bij beide kwesties betrokken. Tegelijkertijd moet hij zich onverwacht ontfermen over zijn vader, die kort voor Kerstmis na een hartinfarct is opgenomen in een ziekenhuis in Lyon. Het brengt hem in hernieuwd contact met zijn zuster, zijn broer en hun families en voert hem terug naar de idyllische Beaujolaisstreek, waar zijn vader een landhuis heeft.
Satirisch temperament
Het verhaal glijdt dan zo’n driehonderd bladzijden door, zonder dat er erg veel bijzonders gebeurt. Toch verveel je je als lezer geen moment. “Als mijn romans van één idee doortrokken zijn, soms op het obsessieve af, is het wel het idee van de absolute onomkeerbaarheid van elk aantastingsproces, als het eenmaal is begonnen,” schreef Houellebecq ooit in een brief aan de filosoof Bernard-Henri Lévy, en dat is voor een satirisch temperament een vruchtbaar uitgangspunt. Als je er eenmaal op let, vind je het terug in de kleinste details van de tekst, zoals in deze passage: “Helaas viel niet te ontkennen dat een aangenaam landschap vandaag de dag bijna noodzakelijkerwijs een landschap was dat al minstens een eeuw lang gevrijwaard was gebleven voor menselijk ingrijpen. Daar hadden vermoedelijk politieke conclusies uit moeten worden getrokken.” Ook het eten is trouwens niet meer wat het ooit geweest is. De personages nemen zielloos voedsel tot zich in onpersoonlijke weg- en hamburgerrestaurants die deel uitmaken van ketens zoals Courtepaille, Buffalo Grill of Quick en brengen de nacht door in Ibis-hotels. Met een geanimeerde pen en sardonisch plezier noteert Houellebecq alle gruwelijkheden die een conformistisch bestaan in de consumptiemaatschappij met zich meebrengt.
Conservatisme
Houellebecqs satire komt, zoals dat vaker het geval is, voort uit een zeker conservatisme, of toch in elk geval een wantrouwen tegen het vooruitgangsgeloof. Om het te zeggen in de woorden van de romaniste Sabine van Wesemael, die zo’n twee jaar geleden een zeer handzame inleiding op het werk van de Franse auteur schreef: “Houellebecq beschrijft keer op keer de negatieve aspecten van de goddeloze, spiritueel lege, kapitalistische maatschappij, maar paradoxaal genoeg rouwt hij ook intens om de teloorgang van de idealen van het seculier humanisme en pleit hij voor een nieuw paradigma waarbinnen oprechtheid, compassie en liefde centraal staan.”
Ruwe diamant
De verleiding was altijd al groot om in dit zoeken naar mededogen de ware kern van Houellebecqs schrijverschap te zoeken, de ruwe diamant die in het op het eerste gezicht ongastvrij gesteente van dit oeuvre verborgen zit. Hoe terecht dat was, blijkt uit de tweede helft van ‘Vernietigen’. Want halverwege maakt de roman een opmerkelijke zwenking. De hoofdpersoon Paul, die zijn tijd verdeelde tussen vooral werk en in mindere mate de zorg voor zijn vader, krijgt te horen dat hij kanker heeft en een intensieve behandeling moet ondergaan waarvan de uitkomst niet vast staat. Op slag maakt zijn leven een volledige draai. Hij stopt met zijn werk, en zijn zieltogende relatie met zijn vrouw Prudence, die vrijwel volledig van hem vervreemd was, bloeit op. Hun liefdesleven krijgt een nieuw elan, en – altijd belangrijk bij deze schrijver – zijn vrouw kookt allerlei heerlijke liflafjes om Pauls leven te verlichten. De mooiste, kostbaarste en gedenkwaardigste momenten van hun leven danken Houellebecqs hoofdpersonen aan vrouwen, die zich doorgaans ook veel vaardiger door het leven slaan dan de mannen. De manier waarop de geleidelijke heropleving van de liefde tussen Paul en zijn vrouw wordt beschreven is bewonderenswaardig, met groot inlevingsvermogen en gevoel voor sprekende details en de meest prachtige dialogen. Ook krijgt Paul ineens oog voor zijn omgeving, en de natuurbeschrijvingen in dit gedeelte van het boek zijn van een gelukbrengende schoonheid
Essentiele weding
Als bij toverslag verdwijnen echter het thrillerelement en het terroristische complot uit het boek, evenals de voorbereiding op de presidentsverkiezingen. Het is een moment waarop de schrijver alle regels van de romankunst aan zijn laars lijkt te lappen. Ik moest denken aan een roman van Kléber Haedens, die zich op een gegeven moment realiseerde dat hij voor een van zijn romanpersonages verder geen emplooi meer had en zich van hem ontdeed in één zinnetje: “Na deze woorden stond hij op van tafel en vertrok voorgoed naar Guatemala.” Maar er is een verschil: bij Houellebecq is deze op het eerste gezicht rare wending bij nader toezien nu juist essentieel voor wat hij te zeggen heeft: het belang van menselijke warmte, geborgenheid, vertrouwen en mededogen. Bij een gebeurtenis als deze kantelt je leven, alles wat van belang leek toen je in een vanzelfsprekende goede gezondheid verkeerde is opeens verbleekt wanneer je teruggeworpen wordt op de kern van je bestaan.
Om dit te laten zien neemt de schrijver ruim de tijd in zijn tot nu dikste roman, een boek met een welvoorziene cast van zeer uiteenlopende personages waarvan vooral de zwakheden met inlevingsvermogen worden geschetst. Maar vooral is het een meeslepend boek over de menselijke behoefte aan een comfortzone – die comfortzone waarvan de moderniteit hem zo graag wil beroven.
—
Eerder verschenen in Trouw
